Venijnige middelen voor de verandering?

Zoals gewoonlijk was ik de avond tevoren in het hotel ingetrokken. De komende twee dagen zou ik er een training ‘creatief ondernemen’ voor kwaliteitsmanagers geven. Al ruim 25 jaar bereid ik mij nauwgezet voor op een training. Hierdoor bouw ik voldoende vertrouwen in mezelf op, om me meteen na de start volledig te laten drijven door het groepsproces. Het draaiboek gaat dan gewoon in de hoek. Wellicht zou je dit een planned change transforming into proces kunnen noemen. Wel hield ik me nog altijd stevig vast aan ‘context management’. Daarom kwam ik die avond tevoren in het hotel. Dan kon ik me gedurende een uur of twee intensief bezighouden met het herscheppen van de cursusruimte tot een ruimte voor creativiteit. Hiervoor bracht ik allerlei versiering aan in de vorm van kaarten, kleine posters, toverstokjes, prullaria en wat dies meer zij. Ook bracht ik een bonuspuntensysteem in stelling waarvoor tientallen minidiskettes met muziek op scherp werden gezet. Niets werd aan het toeval overgelaten (hoewel Murphy natuurlijk regelmatig wel iets kapot maakte), zodat het voorspelbaar was dat de deelnemers bij binnenkomst de ruimte als een golden shower over zich heen zouden krijgen. En gelijk zou ik al de basispunten voor deze training in de knip hebben.

Het ligt allemaal zo voor de hand, als je in zo’n routine zit; en tegelijk heb je er ook veel voor over, je zet er flink op in. Bovendien kun je het allemaal goed uitleggen waarom het zo verstandig is dat je het zo doet, en dat het zo goed werkt.
Toch… was het deze keer anders. Ik zette mij ertoe om eens kritisch naar mijn gebruikelijke handelwijze te kijken. Zoals ik in mijn boek ‘Creatief leiderschap’ (1993) zelf betoog dat creativiteit begint met vragen stellen: is dit ‘herzien van spelregels, herzien van collectieve betekenissen, herzien van identiteit???’ Vergelijk de drie typen veranderingsmodellen in het artikel “Bij welke reorganisatie werk jij?” elders op deze site van Geerdink en Peters. Alles bij elkaar werd er behoorlijk wat ‘herzien’ van het klassieke beeld van een cursusruimte; dat klopt. Maar wel allemaal met inzet van mijn talent en met mijn vormgeving. Dus toch weer volgens het klassieke top-down schema. En dat is ook precies waar het om draait bij het stimuleren van creativiteit en innovatief vermogen in organisaties. De moedigste managers zeggen “je hoeft mij niet in het spotlight te zetten, als ik aan het roer sta”. Vervolgens zeggen ze “laat mij maar achter de schermen… maar toch wel achter het roer, hè?!”

De metafoor drong in al zijn helderheid tot mij door. Al jarenlang had ik de ruimte op mijn manier prachtig met licht, kleur en muziek versierd. En de cursisten waren altijd aangenaam verrast. Maar nu had ik door dat er iets fundamenteels ontbrak: er was nog geen transformatie in de relatie trainer - cursist (vergelijk: manager – medewerker). Ik had wel met veel inzet de ruimte prachtig versierd, maar daarmee had ik ook de ruimte genomen. En waar het bij het transformationele model om gaat, is ruimte geven. Dit vergt een paradigma verschuiving, die ook kenmerkend is voor het creatieve proces.
Een ‘paradigma verschuiving’ wordt tegenwoordig heel gemakkelijk uitgesproken, waar het gaat om veranderingsprocessen. Maar het is meestal niet iets wat je ‘eventjes’ voor elkaar brengt. In mijn geval had ik er enkele jaren voor nodig. Ook de gemiddelde manager die het genoemde artikel van Geerdink en Peters zo hoog scoort, zal bij het lezen over ‘venijnige’ middelen die ingezet worden in het tranformationele model bepaalde gedachten krijgen. Hij gaat namelijk denken dat hij wel eventjes die venijnige (in plaats van ‘tamme’) middelen gaat uitserveren. Da’s even door de zure appel heen bijten voor de ontvangers, maar zo moet het nu eenmaal van het model. Terwijl de echte transformatie pas plaatsvindt, als de manager door krijgt dat hij of zij geacht wordt zelf die venijnige middelen in te nemen.

Kortom, die avond in dat hotel was het lekker relaxed. Ik kon alle versiering loslaten en me beperken tot het afregelen van de geluidsinstallatie. Op de tafels en stoelen deponeerde ik de ingrediënten: de kaarten, posters, toverstokjes, zuurtjes, touwtjes, plakkertjes etcetera. Morgen zouden de deelnemers daar zelf hun soep van gaan brouwen. Dus toen ze de volgende ochtend allemaal binnen waren, zei ik: “Deze cursusruimte van dit hotel ligt er nu nog netjes bij. Maak er nu jullie creativiteitsruimte van. Als je zelf ingrediënten wilt toevoegen, is dat prima. Je hebt twintig minuten de tijd.” Er ontstond een complete chaos. Beangstigend (“zullen ze me straks niet afrekenen op deze intro?”) en schitterend tegelijkertijd! Iemand vroeg nog “waar is het cursusprogramma?”, maar iemand anders stond al op de tafel van die persoon om een versiering aan het plafond te bevestigen. In kortere tijd dan ik het zelf ooit voor elkaar had gekregen was deze ruimte omgebouwd tot CreaLab #1 met constructies van de materialen zoals ik ze zelf nooit bedacht had. Volgens mij moeten er nog meer ‘venijnige middelen’ te bedenken zijn. Wie volgt?

Eduard Povel, Bilthoven, 1 januari 2003