Hoe creëer je duurzame vernieuwing in complexe stedelijke systemen? Niet door symptoombestrijding, maar door transformatiecapaciteit: het vermogen van een gemeenschap om zichzelf opnieuw uit te vinden door vijf elementen samen in te zetten - helder DNA, bewuste fasering, bottom-up organisatie, echte co-creatie en strategisch design.

Casus transformatie

Deze casus laat zien hoe een verloederde winkelstraat veranderde van handhavingsprobleem tot levendig economisch ecosysteem - en hoe die aanpak zeven jaar later niet alleen standhield, maar nu ook wordt toegepast in aangrenzende straten.

“Jullie hebben licht gebracht in de straat,” zei een winkelier toen in december 2014 voor het eerst in jaren de kerstverlichting weer brandde.

Voor die tijd was dezelfde straat in Rotterdam nog een ‘no-go area’ met rolluiken voor panden, graffiti en drugsproblemen. Winkeliers klaagden dat de gemeente hen in de steek had gelaten. De winkeliersvereniging bestond amper. De sfeer was bedrukt, de leegstand vijftien procent, het imago rampzalig.

De gemeente zag de straat als veiligheidsprobleem. Bewoners wilden veiligheid en levendigheid; winkeliers een plek waar mensen graag kwamen; pandeigenaren zochten goede huurders en waardestijging. Niemand wist hoe de belangen bij elkaar konden komen.

Vier jaar later had de gemeente €9,5 miljoen beschikbaar gesteld (€2,5 miljoen voor de winkelstraat, €7 miljoen voor de wijk) en leefde de straat weer, zie fig. Transformatie in cijfers waarin enkele resultaten worden weergegeven. Toen ik voor dit artikel terugkeerde naar de straat in 2025 - meer dan zeven jaar later - bleek de transformatie duurzaam: de straat bloeit nog steeds. Sterker nog: het adviesbureau dat het beheer overnam, past het concept nu toe in een aangrenzende straat.

Fig. Transformatie in cijfers

Hieronder staat hoe transformatiecapaciteit via de vijf elementen werd ingezet.

Fase 1: Bottom-up beginnen – sociaal kapitaal als motor

Transformatiecapaciteit-elementen: DNA bepalen + Organisatie opbouwen

De doorbraak begon in 2014, niet in het stadhuis maar in de straat zelf. Een bestuurskundige en een architect-bewoner namen het initiatief. Mijn betrokkenheid startte toen een ondernemer na een gesprek vroeg: “Kan je ons helpen de straat beter te maken?” Hij begreep wat voor werk ik deed en bood me gratis kantoorruimte aan. Na lang nadenken stapte ik in als adviseur van de winkeliersvereniging - zonder budget.

Samen met de architect vormde ik een tandem: hij de hardware, ik de business en bestuur. We bepaalden het DNA: geen repressie maar economische revitalisatie. En we kozen voor bottom-up organisatie met quick wins. De eerste was een straatmarkt, de tweede kerstverlichting - voor het eerst in jaren schitterde de straat in december.

Binnen een jaar steeg het lidmaatschap van de winkeliersvereniging van minder dan 10 naar ruim 90 procent. Het werkte omdat we sociale patronen doorbraken: wantrouwen werd samenwerking.

Les 1: Begin bottom-up, bouw naar institutionele steun

Stappenplan:
- Week 1-4: Identificeer 2-3 believers met energie
- Maand 1-3: Organiseer eerste quick wins (markt, verlichting)
- Maand 3-6: Documenteer alles: foto’s voor/na, verhalen, meetbare effecten
- Maand 6+: Presenteer bewijs aan gemeente met concrete vraag -

Valkuil: Vraag niet te vroeg om geld - eerst vertrouwen, dan middelen

Fase 2: Institutionalisering – van grassroots naar middelen

Transformatiecapaciteit-element: Top-down facilitering aantrekken

Toen draagvlak zichtbaar was, kwam de gemeente in beweging. Een ex-deelraadslid leerde me: “Voor de gemeente Rotterdam gaat het pas leven als het op papier staat en aansluit bij de gemeentelijke doelen.” Ik maakte een notitie van vijftien pagina’s met doelen, situatie, interventies, voor- en nadelen.

In 2015 stelde de gemeente na lange onderhandelingen €2,5 miljoen voor de winkelstraat en €7 miljoen voor de wijk beschikbaar, waar ze eerst de winkelstraat wilde transformeren in alleen een woonomgeving. Belangrijker: het handhavingsbureau werd omgezet in een ontwikkelorganisatie. Top-down sturing volgde lokaal bewijs.

Fase 3: Co-creatie en het DNA-framework – systemen, niet symptomen

Transformatiecapaciteit-elementen: DNA-framework als kompas + Co-creatie als proces + Design als strategie

Vanaf 2015 groeide het initiatief uit tot een netwerk van winkeliers, bewoners, pandeigenaren en gemeente. Co-creatie werd het leidend principe. Niemand had formele leiding; besluiten werden in onderling overleg genomen. Maandelijkse bijeenkomsten waren het hart, aangevuld met informele contacten.

Het DNA-framework als instrument
Om richting te houden ontwikkelden we het DNA-framework: acht elementen die elkaar wederzijds beïnvloeden en samen het succes van de winkelstraat bepalen:

1. Branchering – welke type winkels waar
2. Routing – hoe bewegen bezoekers door de straat
3. Businessmodellen – digitale vindbaarheid en functioneren
4. Retailconcept – wat biedt de straat, aan wie
5. Hardware – panden, straatmeubilair, fysieke inrichting
6. Software – activiteiten, events, programmering
7. Mindware – betekenis die mensen toekennen aan de straat
8. Innovatie & uitvoering – continu verbeteren en beheren

Deze elementen beïnvloeden vier functies – wonen, werken, winkelen, wandelen – die samen de economie en de leefbaarheid bepalen. Een causale keten: dertig plinten opknappen creëert betere uitstraling → trekt bezoekers → hogere bestedingen → meer omzet → investeringen mogelijk → nieuwe ondernemers → betere branchering → meer bezoekers. Er ontstaat een zichzelf versterkend dynamiek.

Design als transformatiemiddel
We kozen voor ‘culture-sensitive’ design dat de multiculturele identiteit centraal stelde. Daaruit ontstond het retail-concept: “Op reis midden in Rotterdam”. Winkels met producten uit landen van herkomst, kennis van wereldkeukens, combinatie van import en lokale productie. Dit legitimeerde diversiteit als kracht. Naast de fysieke winkels (brick and mortar) kwam er een virtuele winkelstraat, waardoor ze overal en op elk moment gevonden konden worden.

Fase 4: Realisatie en emergentie – zelforganisatie ontstaat

Transformatiecapaciteit-element: Fasering hardware → software → mindware

Tussen 2016 en 2018 kwam de straat tot leven volgens bewuste fasering: eerst hardware (panden renoveren), dan software (festivals, activiteiten), uiteindelijk mindware (nieuwe betekenis). Nieuwe kopers investeerden eigen geld. Een pand steeg van €50.000 naar €650.000.

Made in Middelland: DNA in praktijk
Een briljante vertaling van het DNA-framework: bewoners produceren in privékeukens producten voor winkels – van Surinaamse roti tot Marokkaanse baklava. Dit combineerde meerdere DNA-elementen: uniek aanbod, nieuwe productie-economie, werkgelegenheid voor wie geen toegang had tot de arbeidsmarkt.

Fase 5: Beheer en borging

Na 2018 ging de transformatie over in onderhoud. Een gespecialiseerd adviesbureau nam beheer over - adaptieve sturing: leren, monitoren, bijsturen zonder dynamiek te verstikken.

Drie verhalen die het verschil tonen

Een Indiase winkelier durfde zijn bankier niet te ontvangen – verborgen verhoudingen bepalen vaak meer dan zichtbare problemen. Een verloederde hoekwinkel bloeide op onder nieuw eigenaarschap – soms moet iets verdwijnen voor vernieuwing kan komen. Drie Amerikaanse vrouwen kwamen voor “hot peppers” die ze online zagen – digitale zichtbaarheid trekt fysieke bezoekers.

Patronen en macht: Conflicten in co-creatie

Co-creatie klinkt harmonieus, maar was rommelig en vol tegenstellingen. Twee voorbeelden:

Het restaurant dat geen alcohol mocht schenken.
Op het mooiste plein wilden we een restaurant als trekker. Na succesvolle pitch kwam vestigingsvergunning, alcoholvergunning, en crowdfunding bracht €100.000 op. Het pand werd grondig gerenoveerd. Maar bij opening: geen alcohol door externe sociale druk. Dit frustreerde andere ondernemers omdat het restaurant bezoekers moest trekken voor de straat. De wethouder Economische Zaken zou op bezoek komen maar liet verstek gaan - volgens boze tongen door boycot van andere winkeliers. Externe culturele dynamieken bleken sterker dan economische argumenten.

Bewonersorganisatie vs supermarkt.
De bewonersorganisatie - machtig, hoogopgeleid, gevestigd in een mooi pand - blokkeerde uitbreiding van de supermarkt die 80 procent van de klanten trok voor de winkelstraat. Winkeliers wilden dat bewoners “ergens anders koffie gingen drinken.” Economisch argument stuitte op politieke en sociale macht. Oplossing: de bewonersorganisatie kreeg een beter pand verderop. De uitbreiding van de supermarkt kwam er niet, maar er kwamen daar wel andere bedrijven.

Deze conflicten waren productief: ze maakten verborgen belangen zichtbaar en dwongen tot dialoog. Oplossing: blijven praten, blijven communiceren. Verantwoordelijkheid verving beschuldiging.

Les 2: Zie co-creatie als veranderfilosofie

Stappenplan: - Maandelijks ritme: Vaste ontmoetingen zonder rigide agenda - Quick wins centraal: Kleine gezamenlijke successen, geen theoretische visies - Verschillen omarmen: Zoek samenwerking, geen consensus - Transparantie: Bespreek machtspatronen en belangen expliciet

Les 3: Gebruik het DNA-framework als kompas

Stappenplan: - Scan: Beoordeel alle acht DNA-elementen in jouw context - Prioriteer: Identificeer de zwakste schakel - Interventie: Begin daar, monitor hoe het doorwerkt naar andere elementen - Ecosysteem-denken: Zie straat én buurt als systeem, niet als losse delen

Slot

Stedelijke vernieuwing is méér dan beleid of budget. De straat ontwaakte door transformatiecapaciteit: helder DNA (revitalisatie), bewuste fasering (hardware-software-mindware), bottom-up organisatie met top-down facilitering, echte co-creatie en strategisch design. Het DNA-framework maakte causale ketens zichtbaar.

Deze aanpak werkte niet alleen in 2014-2018. Toen ik in 2025 terugkeerde voor dit artikel, stond de straat er nog steeds goed bij. Een winkelier die altijd klaagde over omzetten en klanten, vertelde dat het heel goed ging. Terwijl veel winkelstraten die destijds geld kregen nu weer in verval zijn, toont deze casus aan: transformatiecapaciteit creëert duurzame verandering door het systeem te veranderen, niet symptomen te bestrijden.

Sterker nog: het adviesbureau dat de straat beheert, past het concept nu toe in een aangrenzende straat. Van lokaal succes naar repliceerbaar model.

Maar transformatie brengt ook nieuwe uitdagingen. Sommige winkeliers klagen over hoge huren en gentrification. Anderen over de macht van bepaalde ondernemers die geld, netwerken en contacten met het stadhuis hebben. Je moet altijd alert blijven. Dat is de paradox van succesvolle transformatie, waar vitaliteit terugkeert, ontstaan nieuwe spanningen.

Aanpak? Begin morgen met één straat, één coalitie, één DNA-scan. De rest volgt als je het systeem ziet, niet alleen de symptomen.

Transformatiecapaciteit is een bijzondere vorm van capaciteit. Meer over het achterliggende model in mijn artikel ‘Body of Capacity’.

Rudi Darson is adviseur stedelijke vernieuwing en was betrokken bij de co-creatie van deze winkelstraat.