Pesten op de werkvloer?

Ruim een half miljoen werknemers wordt jaarlijks gepest. En ondanks de toenemende aandacht blijkt het terugdringen van pestgedrag taai. De belangrijkste reden is dat er nauwelijks wordt geïntervenieerd op de onderliggende cultuur die het pesten mogelijk maakt. Dit komt naar voren uit internationaal vergelijkend onderzoek van MacCurtain en Mannix-McNamara (2017). Maar wat is de relatie tussen pesten en de onderliggende cultuur? Dat is de centrale vraag van deze column.

Omvang pestgedrag

Als ik managers spreek over pestgedrag dan valt op dat ze vaak denken dat het binnen hun organisatie wel meevalt. De aantallen geven een ander beeld. De Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden die jaarlijks wordt uitgevoerd, laat zien dat er een stabiel percentage is van medewerkers dat wordt gepest. In 2017 lag dit op 7,8%, ruim een half miljoen werknemers. Als mensen wordt gevraagd of zij gedurende hun hele carrière een keer zijn gepest, geeft ruim een kwart van alle mensen die werken aan dat dit het geval is.

De gevolgen van pesten zijn groot voor wie het overkomt. Mensen die worden gepest, melden zich vaker ziek en verzuimen drie keer meer dan hun collega’s. Maar ook leidt het pesten tot een slechte onderlinge sfeer op het werk, lagere productiviteit en minder efficiëntie.

In totaal leidt pestgedrag naar schatting tot ruim 4 miljoen extra verzuimdagen per jaar. Het levert daarmee een kostenpost op van €900 miljoen aan loondoorbetaling (Factsheet Wat is pesten op het werk, SZW,TNO/CBS).

Groepsdynamiek

Pestgedrag ontstaat niet zomaar en het kan zeker niet zomaar voortduren in een groep of team. Systematisch pesten wijst op een cultuur die dit gedrag mogelijk maakt. De cultuur van een groep is geen papieren werkelijkheid maar wordt gevormd in de dagelijkse interactie tussen mensen. Groepen kennen een groepsarena waarin mensen elkaar beïnvloeden.  Er zijn sympathieën en antipathieën, mensen vormen bondjes met elkaar.

Er ontwikkelen zich patronen waarbij sommige mensen, de informele leiders, meer invloed hebben op het reilen en zeilen van de groep en op de onderlinge omgangsvormen dan anderen.

Relatie tussen pesten en cultuur

• De pester of groep die pest heeft (informele) macht binnen de groepsarena. Dit kan optreden als de leidinggevende zich nauwelijks bemoeit met de sociale kant van het werken. Als het pestgedrag door de leidinggevende en/of collega’s wordt getolereerd. Of als de leidinggevende zelf mee doet aan het pesten of hierin het voortouw neemt.
• Het pestgedrag heeft een functie. 1. Het is een manier om de interne strijd te beslechten, bijvoorbeeld om invloed, een vaste baan, een promotie of leukere opdrachten. 2. Pesten kan ook als doel hebben om mensen met afwijkende meningen of oplossingen in het gareel te krijgen en monddood te maken Hiermee wordt de status quo in de groep gehandhaafd en de informele leiders behouden hun machtspositie. 3. Pesten wordt ook ingezet om mensen weg te krijgen. Bijvoorbeeld omdat ze een concurrent zijn. Maar ook om geheimen toe te dekken.
• Het pestgedrag is een signaal naar anderen. De omstanders kunnen namelijk ook te maken krijgen met pesten als zij zich niet houden aan de informele regels die worden bepaald door de persoon of groep die pest. Het omstanderseffect heeft tot gevolg dat mensen die worden gepest vaak weinig (openlijke) steun ervaren van collega’s. Ook kan het voorkomen dat het pestgedrag wordt overgenomen door collega’s. Mensen zijn vaak bevreesd dat als zij zich niet conformeren aan het gedrag van de dominante groep, ze zelf  slachtoffer worden van pesterijen. Als de leidinggevende pest, is de angst om dit aan te kaarten nog groter.

Culturen die gevoelig zijn voor pesten

Pesten ontstaat sneller in organisaties met een hiërarchische cultuur, waarbij er een grote machtsafstand is tussen leidinggevenden en medewerkers. Maar ook culturen die zwak zijn ontwikkeld –er bestaat weinig gemeenschappelijkheid- en intern gerichte culturen zijn gevoelig voor pesten. Kenmerkend voor intern gerichte teams en groepen is dat er soms geheimen zijn die toegedekt moeten worden zoals integriteitsschendingen. Mensen die zich niet houden aan de informele groepsnorm worden ‘gestraft’. Ook kunnen deze teams moeilijk omgaan met nieuwe teamleden.

Machtspositie pesters

Er is een innige relatie tussen pestgedrag en de onderliggende cultuur die dit mogelijk maakt. Leidinggevenden die geen actie ondernemen tegen het pesten, gedogen niet alleen het pestgedrag maar versterken ook de machtspositie van de pesters. Ook als degene die wordt gepest (tijdelijk) op non-actief wordt gezet, naar een ander bedrijfsonderdeel vertrekt, of zelf de organisatie verlaat, betekent dit een versterking van de machtspositie van de pester(s). De aanpak heeft namelijk vanuit het perspectief van de pester(s) ‘succes’. Vaak zal na een korte periode van rust een nieuw slachtoffer zich aandienen. En zo blijft het pestgedrag in stand met steeds nieuwe slachtoffers.

Herhaald pestgedrag vraagt dan ook om een doorbreking van de onderliggende cultuurpatronen. In de volgende column schrijf ik over wat hiervoor nodig is.

Rita van Dijk (Wending) is onderzoeker, adviseur, auteur gespecialiseerd in cultuur- en gedragsverandering.