Aandacht gewenst voor integriteitsbeleid

Schendingen van integriteit door vertegenwoordigers van het openbaar bestuur zijn de laatste tijd aan de orde van de dag. De kruitdampen rond de integriteitsaffaire van de Schiedamse burgemeester Verver zijn nog niet opgetrokken of opnieuw is een aantal affaires naar buiten gekomen van publieke ambtsdragers die – mogelijk - in de fout zijn gegaan. Van de inmiddels afgetreden burgemeester van Gouda tot de Roermondse wethouder Jos van Rey

Hoe staat het eigenlijk met de integriteit van ons openbaar bestuur? En hebben we wel voldoende middelen om er effectief tegen op te treden?
Is er sprake van een trend?

Het aantal onderzoeken naar integriteit-schendingen, zoals ongewenste omgangsvormen, misbruik van middelen en het overschrijden van regels bedroeg in 2010 ruim 1300 gevallen.

Afgezet tegenover het totaal aantal mensen dat in de publieke sector werkzaam is – 520.000 – lijkt dat misschien een gering aantal. Het aantal onderzoeken van rijksrecherche naar corruptie neemt wel gestaag toe. Van 135 rond 2003 naar 301 per jaar in 2010.

De officiële cijfers geven echter een vertekend beeld van de werkelijkheid. Zo doet de overheid bijna geen aangifte tegen eigen ambtenaren die fraude of diefstal plegen of van corruptie worden verdacht. RTL Nieuws onderzocht deze zomer 934 integriteit-schendingen bij 19 overheidsinstellingen. 411 keer ging het om zware schendingen en mogelijk strafbare feiten. Maar er werd slechts in 36 gevallen aangifte gedaan. Een complicatie bij een misdrijf dat onder de categorie integriteit-schending valt, is bovendien dat het meestal een zogenaamd slachtofferloos delict is. Bij omkoping bijvoorbeeld is sprake van wederzijds voordeel. Zowel de omkoper als de ambtenaar hebben profijt van de verboden handeling en zullen dus geen aangifte doen.

Het probleem van corruptie, fraude, omkoping, ambtsmisbruik bij de overheid is heel lang ontkend. De meeste overheidsorganisaties kijken met een blinddoek naar het probleem Het is nog vaak een taboe om toe te geven dat bij een gemeente of een woningbouwcoöperatie fraude of corruptie voorkomt.

Risico’s: op individueel en organisatieniveau

Integriteit is een zaak van individu en van de organisatie. Er zijn altijd wel personen die over de schreef gaan, maar normafwijkend gedrag staat zelden op zichzelf. Integriteit is daardoor vooral een organisatievraagstuk waarbij culturele en organisatorische omstandigheden van doorslaggevende aard zijn.
Risico’s worden nogal eens onderschat. Het probleem zit hem onder andere in het feit dat men onvoldoende ziet welke onderdelen van de organisatie gevaar lopen, waarbij ook de aard en omvang van de problematiek wordt onderschat. De vitale plekken worden onvoldoende gescreend. Daarbij komt dat het vaak ontbreekt aan duidelijke scheiding van bevoegdheden, waardoor er zaken niet worden opgepikt of dat verantwoordelijkheid niet wordt genomen. Controle is bovendien niet waterdicht. Belangrijkste risico’s zijn onder te verdelen in: geld, informatie, vergunningen, aanbestedingen, subsidies, verhandelbare goederen, controleurs.

Waar zitten de Integriteitsrisico’s

• Ten eerste moeten processen (intern, kritische processen, administratieve organisatie, externe contacten) in kaart worden gebracht.
• Dan interne procedures en externe procedures (aanbestedingen, vergunningen, subsidies). Stel daarbij vragen als; worden procedures nageleefd, wordt dat vastgelegd en gecontroleerd?
• Wat nogal eens wordt onderschat is de cultuur van een organisatie. Hoe onderzoek je dat? Zoek naar verschillen tussen mens- of werkgericht, organisatiegebondenheid of professionele oriëntatie, openheid of geslotenheid, pragmatisch of normatief, proces- of mensgericht en trek daar conclusies uit.
• Op personeelsgebied beperk je de risico’s om te beginnen bij een effectief selectiebeleid. Kijk vervolgens naar carrièremogelijkheden, aanwezigheid van vertrouwenspersoon, coaching, functieprofielen.
• Onderzoek wat de kwetsbare onderdelen van een organisatie zijn en welke risico’s te signaleren zijn. Tot slot is de fysieke beveiliging van belang zoals computerbeveiliging, toegang gebouw, opbergen van waardepapieren.

Wat opvalt is dat vaak pas ingegrepen wordt als er onregelmatigheden aan de dag treden. Bij veel organisaties staat integriteitsbeleid zeer laag op de prioriteitenlijst.

Voorkomen is beter dan genezen: tien tips

Wil een organisatie aan de slag dan zijn de volgende stappen van belang:

1. Zorg voor goede procedures voor declaraties, representatie, giften, nevenfuncties (maar pas op voor papieren tijgers).
2. Zorg voor heldere toedeling van bevoegdheden en verantwoordelijkheden .
3. Zorg voor goede en open controle in de organisatie.
4. Maak vervolgens integriteit-management tot onderdeel van de beheerssystemen zoals planning- en control, administratieve organisatie en interne controle. Integriteits-sbeleid moet onderdeel zijn van risicomanagement.
5. Zorg voor strenge personeelsselectie bij kwetsbare functies
6. Besteed op alle niveaus aandacht aan integriteit en met name het grijze gebied
7. Formuleer gedragscode, regel een aantal formele zaken, maar niet voor in de la
8. Grijp bij ongewenst gedrag meteen in.
9. De top van de organisatie geeft het goede voorbeeld.
10. Zorg er voor dat er zicht is op waar en in welke vorm aantasting van integriteit kan plaatsvinden

Integriteitsbeleid vereist bestuurlijke aandacht; het is niet iets dat je met een aantal simpele maatregelen realiseert.

Dr. Jo Horn is meer dan dertig jaar werkzaam in de publieke sector. Onder andere als gemeenteraadslid in Amsterdam, Lid Tweede Kamer, gemeentesecretaris in diverse gemeenten (waaronder 100,000 +), directeur landelijk Bureau Voorkoming Misdrijven.) ls adviseur verbonden aan goodgovernance.nl.