Financiële prikkels om te verduurzamen: het ETS-systeem

De noodzaak om onze samenleving socialer te maken en de ecologische belasting van ons handelen drastisch te beperken, wordt breed gevoeld. Toch kost het grote moeite om dit doel te realiseren, want het vergt vaak gedragsveranderingen die pijn doen en ze leiden op individueel niveau en voor de korte termijn regelmatig tot verlaging van de welvaart. Tja, dan begin je er maar niet aan en boek je toch dat stedentripje naar Barcelona omdat je vindt dat je het verdiend hebt en kies je voor een goedkoper product dat minder duurzaam is, maar ook een stuk goedkoper.

Ook organisaties worstelen met deze dilemma’s: de bestuurders en medewerkers zijn meestal echt geen ‘onmensen’ die slechts oog hebben voor hun eigen financiële belangen, maar ze vrezen de concurrentiepositie van de organisatie te verslechteren of ze zijn bang niet aan de (financiële) eisen van de financiers (en het personeel) te kunnen voldoen als ze ‘te duurzaam worden’. Of ze weten niet hoe ze verduurzamen moeten aanpakken.

Dus terwijl vrijwel iedereen weet dat verduurzamen noodzakelijk is, gaat de realisatie erg langzaam. Toch zijn er zeker mogelijkheden om dit proces te versnellen.

Er zijn hiervoor drie categorieën maatregelen.

• De eerste categorie speelt in op de intrinsieke motivatie van beslissers om te verduurzamen en stimuleert duurzaam gedrag omdat het hoort. Bewustwording en voorlichting spelen hierbij een belangrijke rol.
• De tweede categorie richt zich op regelgeving, zoals gebods- en verbodsbepalingen en eisen omtrent transparantie. Een voorbeeld van dat laatste is de aanscherping van de regelgeving omtrent het duurzaamheidsverslag waar de Europese Commissie voorstellen voor heeft gedaan (zie: Duurzaamheidsverslag de teugels worden aangetrokken). Hier wordt een duurzame bedrijfsvoering dus afgedwongen omdat het moet.
• De derde categorie stimuleert duurzaamheid omdat het loont. De organisatie wordt er dus financieel beter door. Dat kan bijvoorbeeld omdat voor duurzaam geproduceerde producten hogere verkoopprijzen kunnen worden gevraagd. Ook kan een duurzame bedrijfsvoering leiden tot lagere kosten. Denk bijvoorbeeld aan het verlagen van het energieverbruik in de kantooromgeving door tijdig computers en printers uit te zetten. Dat leidt tot financiële én milieuwinst.

Er is nog een manier om duurzaam gedrag lonend te maken: organisaties kunstmatig financieel prikkelen om duurzamer beslissingen te nemen. Een toelichting. Een groot probleem waar wij als samenleving tegenaan lopen is het feit dat de prijs van producten niet alle werkelijke kosten bevatten. In de ticketprijs van een vliegtuig zitten bijvoorbeeld (slechts) bedragen voor brandstof, personeel en zaken als onderhouds- en afschrijvingskosten verwerkt. Maar ga je met z’n vieren twee weken op vakantie naar Bali, dan stoot je 16.000 kg CO2 uit en dat heeft een enorme impact op het klimaat. Die uitstoot draagt bij aan de opwarming van de aarde, met bosbranden, orkanen, overstromingen, migratiestromen, gezondheidsproblemen en nog veel meer ongewenste neveneffecten tot gevolg. Als die werkelijke kosten in de prijs van een vliegticket zouden worden verdisconteerd, dan stijgt die aanzienlijk en zullen mensen wellicht voor een andere reisbestemming kiezen. Twee weken kamperen in Frankrijk kost voor vier personen bijvoorbeeld maar 750 kg CO2.

Het is vooralsnog bijzonder lastig om een systeem in te voeren dat met werkelijke prijzen werkt en voldoende draagvlak heeft in de samenleving. Daarom zijn er alternatieven bedacht die op een andere manier gebruik maken van het prijsmechanisme om de uitstoot van CO2 en broeikasgassen (lachgas, pfk’s)  te beperken.

De Europese Unie werkt sinds 2005 met het Emissions Trading System (ETS). Dit gaat voor CO2 als volgt. De EU heeft bepaald wat de maximale CO2-uitstoot per jaar mag zijn van de circa 11.000 grootste vervuilende organisaties in de EU (plus enkele andere landen). Van dat aantal zijn er ongeveer 450 in Nederland gevestigd en gezamenlijk zorgen zij voor ongeveer 45% van de Nederlandse uitstoot. Die 11.000 organisaties krijgen een deel van de rechten die zij jaarlijks nodig hebben gratis en een resterend deel kunnen zij op een openbare veiling kopen. Het totaal aantal rechten om CO2 uit te stoten wordt door de EU bepaald en is gebaseerd op het plafond dat niet overschreden mag  worden om de klimaatdoelen te halen. Afgesproken is, dat dit plafond tot 2030  jaarlijks met 2,2% procent daalt. Dus er komen steeds minder rechten op de markt. Het kan daarom heel goed dat een organisatie rechten tekort komt en dan kan zij die kopen bij een andere organisatie die rechten over heeft. Daarvoor is een beurs in het leven geroepen, waar overigens ook beleggers in CO2-rechten kunnen handelen. De prijzen voor het recht om een ton CO2 uit te stoten, fluctueren sterk. In 2013 bevond de economie zich in een recessie en bleven er twee miljard ton ongebruikt. Bedrijven konden toen voor minder dan €3 het recht kopen 1.000 kg CO2  uit te stoten. Inmiddels draait de economie op volle toeren en is het plafond voor uitstoot verlaagd. Dat zie je terug in de prijzen: in november 2021 werden de rechten voor ruim € 75  per ton verhandeld.

De economische impact hiervan is enorm bij het nemen van investeringsbeslissingen. Bedrijven die investeren in vervuilende productieprocessen en installaties moeten nu rekening houden met een flinke extra kostenpost, waardoor schonere alternatieven aantrekkelijker worden. Het wordt voor bedrijven zelfs mogelijk om geld te verdienen door géén gebruik te maken van rechten die zij toegewezen kregen. Kortom, we zien hier een prachtig bedrijfseconomisch instrument dat organisaties bewust maakt van hun uitstoot én prikkelt om die te beperken. En daar komt bij dat er voor de samenleving als geheel geen extra kosten aan verbonden zijn. Het is zeker de moeite waard om te kijken of diezelfde aanpak ook op meer plaatsen binnen het economisch verkeer kan worden ingezet.

Theo van Houten is hoofddocent, onderzoeker en auteur van diverse boeken op het gebied van duurzame bedrijfsvoering. Hij werkt voor de academie Financieel Economisch Management van de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.