Stel je voor: je komt op kantoor. Alles is keurig geregeld. De koffiemachine doet het, de protocollen hangen aan de muur, de toegang tot het systeem is veilig via een driedubbele authenticatie. Overal vinkjes, formulieren, rapportages. Alles klopt. En tóch wringt er iets. Want wat er mist, is wat geen enkel dashboard meet: vertrouwen.

We leven in een tijd waarin controle heilig is verklaard. Compliance is geen ondersteuning meer, maar een doel op zich geworden. Wat ooit bedoeld was als bescherming tegen echte risico’s; corruptie, misbruik, fraude is uitgegroeid tot een cultuur waarin mensen vooral bezig zijn met zichzelf indekken. Geen fouten maken. Geen boze blikken van boven. En vooral: géén verantwoordelijkheid nemen die niet al op papier staat.

Wat je meet groeit. Als je alleen controle meet groeit het wantrouwen.

De ethische luiheid van vinkjes

Wat hier sluimert, is een vorm van ethische luiheid. Niet omdat mensen niet deugen, maar omdat we zijn gaan geloven dat als we de regels volgen, het vanzelf goed zit. "Ik deed gewoon wat moest." Die zin hoor je op kantoor maar ook in veel schokkender contexten.

De banaliteit van het kwaad

Na de Tweede Wereldoorlog was de wereld geschokt. Hoe konden gewone mensen zulke verschrikkelijke dingen doen? Hannah Arendt introduceerde de term “de banaliteit van het kwaad”: geen duivelse daders, maar keurige ambtenaren die "gewoon hun werk deden". Mensen die niet meer moreel nadachten, maar slechts uitvoerden wat 'de procedure' voorschreef.

Regels zonder geweten zijn gevaarlijk

Die schok leidde tot het besef: regels zonder geweten zijn gevaarlijk. Maar nu, decennia later, zitten we alsnog in een systeem waar juist dat geweten weer op de achtergrond raakt. Niet door kwaadaardigheid, maar door overregulering.

“Het meest angstaanjagende aan het kwaad is dat het vaak wordt gepleegd door mensen die nooit nagedacht hebben over wat ze doen.”  Uit: “Eichmann in Jerusalem”

Praktijkvoorbeeld: de verzopen verpleegkundige
Laten we naar de zorg kijken. Een grote zorginstelling introduceerde een digitaal medicatiecontrole-systeem. Logisch, want medicatiefouten zijn ernstig. Maar wat gebeurde er?

Verpleegkundigen moesten elke handeling digitaal registreren. Niet alleen of een patiënt zijn medicatie kreeg maar ook of de verpakking correct was geopend, of de bijsluiter was gelezen, of er al dan niet een extra controle had plaatsgevonden. Allemaal verplichte stappen.

Op papier daalde het aantal fouten. In werkelijkheid steeg het ziekteverzuim, vooral onder ervaren verpleegkundigen. Waarom? Omdat ze zich niet meer als zorgprofessionals behandeld voelden maar als administratieve robots. “Als ik nu iemand op het verkeerde been zet, maar wél alle vinkjes goed heb, is het blijkbaar prima. Maar als ik op ervaring handel en één vakje oversla, krijg ik op mijn kop,” zei een van hen.

Gedachteloos gehoorzamen is een gevaarlijker vijand van het goede dan slechtheid

Vertrouwen als strategisch kapitaal

In een wereld die steeds sneller verandert; technologie, klimaat en arbeidsmarkt is aanpassingsvermogen cruciaal. Je hebt mensen nodig die verantwoordelijkheid nemen, die initiatief tonen en die durven te handelen vóórdat het protocol is aangepast. Maar juist in deze context organiseren we steeds meer controle en steeds minder vertrouwen.

Dat is niet alleen zonde, het is gevaarlijk.

Hoe meer je controleert, hoe minder mensen zich écht verantwoordelijk voelen.

En hoe minder de mensen durven. Hoe meer je weer móet controleren. Zo bouwen we een systeem waarin niemand nog beweegt, tenzij het ergens is goedgekeurd.

Drie dingen die je vandaag al kunt doen om de balans tussen controle en vertrouwen te herstellen:

1. Organiseer moreel gesprek, niet alleen compliance-overleg
   Plan regelmatig momenten waarop teams het hebben over het ‘waarom’ van hun werk. Niet om te preken, maar om ethisch denken te oefenen. Moreel oordeel ontwikkel je net als spierkracht door training, dialoog en het erkennen van twijfel. Vraag: "Wat zou jij doen als het protocol er niet was?"
2. Meet vertrouwen, niet alleen fouten
   Stop met alleen meten wat er mis kan gaan. Begin ook te monitoren wat goed gaat: wie neemt initiatief? Waar durven mensen risico’s te nemen ten bate van het doel? Wat zegt dat over de cultuur?
3. Geef zelf het voorbeeld in verantwoord vertrouwen
   Wees als leider zichtbaar in het maken van keuzes waarin je anderen vertrouwt. Geef ruimte aan medewerkers om fouten te maken – én om daarvan te leren. Durf los te laten zonder naïef te zijn. Laat zien dat vertrouwen geen zwakte is, maar een leiderschapsdaad. Echte controle zit niet in systemen, maar in het lef om samen mens te zijn.

De compliance-cultuur is geen natuurwet

We kunnen het tij keren. Compliance is niet slecht. Het is gewoon onvolledig als het niet gepaard gaat met moreel bewustzijn. De uitdaging ligt niet in het afschaffen van regels maar in het herontdekken van ons vermogen om zélf na te denken. Om te zeggen: ik volg de procedure, maar óók: ik neem verantwoordelijkheid voor wat juist is.

Als we dat weer normaal maken, kunnen organisaties floreren. Niet ondanks vertrouwen maar dankzij vertrouwen. Want uiteindelijk is het niet het vinkje dat ons beschermt. Het is het geweten van mensen die durven te handelen, ook als niemand kijkt.