Rijkdom en risico’s in de bankwereld

In het boek Bonus vertelt Kilian Wawoe over hoe het toegaat in een grote bank en met name over de enorme focus die er is op targets en bonussen. Daarmee is een systeem ontstaan waar iedereen, ook Wawoe zelf tijdens zijn loopbaan bij ABN-AMRO, in mee gaat en in verstrikt raakt. Hij schetst de bankwereld als een wereld van rijkdom en risico’s waar iedereen wil winnen. Dit is smeuïg leesvoer en soms vergeet je bijna dat dit geen fictie is. Zijn autobiografisch verhaal wordt afgewisseld met een betoog dat bonussen niet werken. En hoe het systeem van bonussen leidt tot het nemen van enorme risico’s die worden afgewenteld op de samenleving. Hier ligt de basis van de bankencrisis, betoogt Wawoe. Blijft dit systeem gehandhaafd dan zullen ook in de toekomst banken omvallen.

‘Bonus’ is een prettig leesbare autobiografie. Maar bovenal is het een analyse van de bankwereld en hoe de bankencrisis in het najaar van 2008 kon ontstaan. Daarbij komen afwisselend persoonlijke, psychologische, economische en historische aspecten voorbij. Uiteindelijk is het boek een pleidooi om de bankenwereld te veranderen. De auteur geeft hiervoor een aantal concrete mogelijkheden.

Rijkdom en bonussen

Wawoe heeft 10 jaar lang voor ABN-AMRO gewerkt als organisatiepsycholoog en (senior)personeelsadviseur, veelal op het terrein van werving en selectie. Hij doorloopt een internationale carrière en is onder andere gestationeerd in Monaco waarover hij schrijft: “Wie hier te lang rondloopt, verliest het contact met de realiteit.” Eigenlijk is dat niet alleen zijn conclusie over Monaco maar ook over de bankwereld. “Op het hoofdkantoor hadden ze me lekker gemaakt door me te vertellen hoe je in het buitenland bankiert: volgens de 3/6/3-regel. Geld aantrekken doe je voor drie procent, uitlenen voor zes procent en om drie uur sta je op de golfbaan.” De schrijver gebruikt contacten uit zijn eigen leven, zoals de schoonmaakster bij de bank en een vriend in de zorg, om tegenstellingen scherp neer te zetten. De rijkdom komt anekdotisch aan de orde. “Vroeger keek ik graag naar de televisieserie Miami Vice, waar altijd wel een drugsdealer in voorkwam die in een tropisch paleis woonde. Zo’n paleis had mijn leidinggevende ook.” En over bonussen: ”Flink was voor een junior verkoper ongeveer 15.000 euro. Voor een teamhoofd kon het bedrag oplopen tot 100.000 euro.” Wawoe vertelt ook hoe hij zelf in korte tijd van een bonus van 1000 euro naar 5000 euro gaat. En dat hij een paar jaar later door die zelfde 5000 euro zich zeer beledigd zou voelen. Hij stelt zichzelf als voorbeeld voor hoe het in het systeem van targets en bonussen toe gaat. Zijn persoonlijke verhaal staat daarbij in dienst van het punt dat hij wil maken, namelijk dat dit systeem verkeerd is en moet worden aangepakt.

Topmensen verslaafd aan winnen

Tijdens zijn loopbaan raakt Wawoe geïnteresseerd in de voorspellende waarde van het selectieproces bij de bank. Doet iemand het jaren later ook zo goed als we dat vooraf konden verwachten? Dit is hij gaan onderzoeken en dat groeide uit tot een promotieonderzoek. Uiteindelijk beantwoordt hij daarin de vraag ‘Wat zijn de voor- en nadelen van ondernemend gedrag in de bankensector?’. Zijn conclusie is dat bonussen moeten worden afgeschaft. Niet de prestatie is bepalend voor de hoogte van de bonus:  “Wie ondernemend, assertief, dominant is en zijn eigen belang centraal stelt, weet een hogere beloning te bemachtigen.” Targets en bonussen leiden tot ongewenst gedrag, zoals risicovolle producten en het sjoemelen met cijfers. En ook als er al genoeg geld is verdiend, blijft men aan de top doorgaan met grote risico’s nemen. “Wat topmensen willen is winnen” en dat is een verslaving, aldus Wawoe. Hij geeft voorbeelden en haalt diverse onderzoeken aan om deze stellingname te onderbouwen. In het bedrijfsleven kan een bedrijf aan te grote risico’s ten onder gaan, maar een bank niet. De bankensector hoeft niet te lijden onder het verlies, dat doet de belastingbetaler en de samenleving. De staatsschuld is in 2009 ruim 100 miljard hoger dan in 2007 voor de bankencrisis.

Stilte na het luiden van de klok

In 2006 rapporteerde Wawoe aan ABN-AMRO over zijn onderzoek. Geen reactie. Na het losbarsten van de bankencrisis - nog tijdens zijn ABN-AMRO loopbaan - heeft hij buiten de bank de klok geluid over het systeem van bonussen. Om het interview in de Volkskrant van 21 oktober 2008 kon niemand heen, maar hij kreeg geen enkele respons. Hij is uiteindelijk zelf opgestapt omdat hij een volgende bonusronde niet meer mee wilde maken.

Wawoe zoekt na zijn vertrek actief het debat over de banken in de politiek en samenleving. Tot zijn verbazing is het daar vooralsnog ook niet gelukt het debat aan te zwengelen. Hij geeft verklaringen waarom de discussie niet op gang komt en alles bij het oude blijft. ‘Wie het gedrag van bankiers voor en tijdens de bankencrisis wil beoordelen, moet niet alleen weten dat bankiers de ruimte kregen om grote risico’s te nemen, maar ook dat er weinig krachten zijn die willen dat er fundamenteel iets verandert.’  Over de samenleving stelt hij dat sommige mensen niets van de crisis hebben gemerkt. Bij bezuinigingen zal er waarschijnlijk geen verwijt zijn naar de bankensector en de miljarden die daarin zijn verdwenen. De boosheid richt zich dan op de politiek die bezuinigingen doorvoert. En wat betreft de media kreeg hij aandacht als klokkenluider, maar niet toen hij oplossingen wilde agenderen.

Concrete voorstellen

Wawoe heeft zelf een internetsite opgezet om met andere geïnteresseerden een debat te voeren over oplossingen. Over het geheel kiest hij voor ‘liever saai dan onbetrouwbaar’ als het gaat om de banken waar wij ons geld brengen. Ook lonkt hij naar een eerlijker verdeling van rijkdom. De oplossingen die de schrijver voorstelt zijn:

Speelveld van de banken

• Splitsing tussen banken die particulier spaargeld beheren en banken die dat niet doen, waarbij de eerste aan strenge regels is gebonden en de tweede nooit aanspraak kan maken op steun van de overheid.
• Een bank mag geen particulier spaargeld aantrekken van buiten de landsgrenzen.
• De nationale overheid, en niet Europa, moet altijd het laatste woord hebben waar het beleidskwesties met betrekking tot banken betreft.
• Het depositogarantiestelsel (banken moeten bijspringen als een bank failliet gaat) moet worden afgeschaft en vervangen door een staatsgarantie.
• Banken die spaargeld beheren zouden geen beursnotering moeten hebben.

Diensten

• Transparante en voor de klant begrijpelijke producten.
• Een ‘charitycard’ waarbij voor elke betaling een percentage voor het goede doel is.
• Microkrediet als ontwikkelingshulp en zonder winstoogmerk. Banken lenen hier personeel voor uit.
• Banken moeten meer aan servicedifferentiatie doen (extra betalen als persoonlijk geholpen i.p.v. callcenter en internet).

De bankier

• Voor de selectie letten op: hoge intelligentiescore, extraversie en nauwgezetheid.
• Voor het management : geen bonussen, maar een discussie over prestatie. Feedback geven op de inhoud van de prestatie en kijkend naar de veranderingen in de markt.
• Geen bonussen maar winstdeling waarbij geldt:
  * de top is uitgesloten van winstdeling
  * de winstdeling is beperkt tot 15 % van het salaris
  * niet werken met een vast percentage van de winst dat wordt verdeeld
  * de raad van commissarissen stelt jaarlijks het winstdelingspercentage vast.
• Invoering van tuchtrecht voor bankiers.

Wawoe spreekt in zijn boek niet rechtstreeks de lezer aan, maar stelt wel dat er iets moet gebeuren. “De kleine kans dat een bank omvalt met alle gevolgen van dien moet worden afgezet tegen de voordelen van een risicovol bankwezen. Mijn conclusie is dat het met die voordelen voor de maatschappij wel meevalt, terwijl de impact van het omvallen van een bank groot is. Dit kunnen we onszelf en onze kinderen niet aandoen.“

Sympathieke spijtoptant

Het thema van dit boek is niet licht. Maar door het persoonlijke verhaal van een ‘spijtoptant’, de talloze anekdotes, citaten en de praktische voorbeelden leest het prettig weg. Het is geen wetenschappelijke analyse; daarvoor verwijst hij naar zijn proefschrift. Soms wijkt hij wel heel ver af van het hoofdonderwerp. Hij stelt ook nog even de fusiedrang van bedrijven en banken aan de kaak, vertelt de geschiedenis van Boeddha of gaat in op de bestrijding van griep en huiselijk geweld. Hij loopt ook vaak vooruit op zaken of kijkt juist terug en dit schakelen in de tijd is wat onrustig. Dit zijn echter beperkte ‘verstoringen’ die over het geheel gezien te overzien zijn.

Wat aanspreekt aan het boek is dat je Wawoe’s eigen bewustwording - dat er echt fundamenteel iets verkeerd zit bij de bankenwereld - op de voet en dicht op de huid volgt. Verder lijkt de discussie die hij aanzwengelt legitiem. Zijn onderzoekende houding en acties als klokkenluider verdienen waardering. De oplossingen zijn ook sympathiek, al mis ik wel de schets van een wenkend perspectief. Bij doemscenario’s kijken mensen al gauw de andere kant op. Ook voel ik me niet – toch klant van een bank – persoonlijk aangesproken. Het is vooral een politieke agenda die Wawoe stelt. Terwijl juist uit dit boek blijkt dat het iedereen aan gaat. Daarin is dit boek absoluut overtuigend. Knap is ook dat het hem lukt – zonder uitgebreide inhoudelijke behandeling van wetenschappelijk bewijs – over te brengen dat je beter niet aan targets en bonussen kan beginnen. Het verhaal dat hij vertelt doet wat dat betreft zeker zijn werk.

‘Bonus’ is een interessante zakelijke autobiografie. Aanrader voor wie interesse heeft in de bankencrisis, de psychologie van de homo economicus of zich bezig houdt met bonussen. Uitdagend leesvoer voor politici, het Ministerie van Financiën en het management in de bankwereld.

Cora Hagen is zelfstandig HR adviseur en econoom

Er is ook een zeer bekende documentaire over de bankwereld en de financiële crisis:

Bekijk de gehele film Inside Job of ZeitGeist geeft u ook een goed beeld over de bankenwereld