Stapel en de sociale psychologie

31 oktober 2011 werd bekend dat sociaal-psycholoog Stapel minstens 30 wetenschappelijke artikelen gebaseerd had op verzonnen gegevens. Reacties bleven niet uit. Wereldwijd gaven collega-wetenschappers uiting aan hun verontwaardiging. In hun invoelbare commentaren hadden ze het daarbij over het geloofwaardigheidsverlies dat hun wetenschap aan de affaire overhoudt. Het heeft geen zin om met het zoveelste commentaar op de affaire te komen. Er is al genoeg over gezegd. Maar ik wil wel uiting geven aan een gedachte die bij me opkwam naar aanleiding van al die commentaren. Want er is iets merkwaardigs aan de hand met wat daarin aan de orde gesteld wordt, of eigenlijk met wat daarin niet aan de orde gesteld wordt. Er zit een lacune in, die de geplaagde sociale psychologie onbedoeld extra te kijk zet.

In de beschouwingen over de reputatieschade die het vak heeft opgelopen wordt met geen woord gerept over de schade voor de afnemers ervan, bijvoorbeeld organisaties die in hun bedrijfsvoering van sociaal-psychologische modellen gebruik maken. Niemand komt op het idee om aandacht te vragen voor het lot van díe stakeholders. Stel dat er op die manier gereageerd zou zijn, toen de dubieuze praktijken van een aantal handelsbanken aan het licht kwamen, en dat het publieke debat toen dus alleen gegaan zou zijn over hoe treurig dat allemaal voor de bankensector zelf was, zonder enige verwijzing naar de problemen van slachtoffers, zoals klanten en de samenleving als geheel. Dat zou iedereen ongepast eenzijdig gevonden hebben. Maar dan zouden we nu de tsunami van commentaren op de affaire Stapel ook ongepast eenzijdig moeten vinden. Toch voelt niemand dat zo, wat op zijn zachtst gezegd raadselachtig is. Ik vrees dat er een simpele verklaring voor is, namelijk dat de wetenschap der sociale psychologie, heel cru gesteld, geen echte afnemers meer heeft en dat het dáárom niet in ons opkomt om bang te zijn voor schade die zij buiten haar eigen inner circle aanricht. De Stapelcommentaren stellen de community van sociaal-psychologen zo in een weinig flatteus daglicht. Een kunstenaarscollectief dat wel exposeert maar niet verkoopt.

Het lijkt erop dat de wetenschappelijke sociale psychologie een eigen leven is gaan leiden, afgeschermd van de werkelijkheid waar haar thematieken betrekking op hebben. Stapels onderzoekspraktijk was daar natuurlijk een karikaturale manifestatie van, met collega-onderzoekers en mede-auteurs die dermate verstoken waren van contact met de mensen waar hun onderzoek over ging dat ze niet eens in de gaten hadden dat die mensen niet bestonden. Terecht wordt in de Stapelgate-commentaren benadrukt dat deze mensen geen blaam treft. Ze hadden geen deel aan het bedrog. Maar dat maakt het niet minder raar dat ze publiceerden over mensen die ze nog nooit gezien hadden. Wat moeten we denken van een menswetenschap waarin dat usance is?

De relevantie van de sociale psychologie is boven elke twijfel verheven. Dat geldt ook voor de toegewijdheid en de creativiteit van haar beoefenaren. Maar met de Stapel-affaire wordt aan deze mensen wel een spiegel voorgehouden. Ik heb de indruk dat de meeste commentaar-schrijvers daar nog niet goed in gekeken hebben.

Ben Emans, Lector Duurzaam HRM – Kenniscentrum Arbeid – Hanzehogeschool Groningen