Technologische vooruitgang wordt wel eens beschreven als 'machines die mensen dienen ter vervanging of ondersteuning van spierkracht, rekenkracht en breinkracht'. Breinkracht gaat over mensen, computers en data die allerlei slimme verbindingen en onzichtbare koppelingen bezitten. Mensen, computers en data vormen een collectief brein. Samen zijn ze superintelligent!

Pieter is in de auto op weg van Roermond naar de vliegbasis Twente in Enschede. Tot en met Venlo kent hij de route via de A73 vrij goed, daarna zal de route wellicht via Duisburg in Duitsland leiden. Pieter heeft voor zijn vertrek nog op Google Maps gekeken en die plande een route richting Duisburg vanaf Venlo. De route via Duisburg heeft Pieter nog niet eerder gereden en is dus onbekend terrein voor hem, maar niet voor het ander deel van het collectief brein: zijn autonavigatiesysteem weet (meestal) overal de weg.

Pieter is in de buurt van Venlo aangekomen en ergens vaag in zijn geheugen denkt hij te weten dat ten noorden van Venlo zich een afslag richting Duisburg bevindt. Hij meent zich dat te kunnen herinneren vanwege de vele eerdere ritten richting Nijmegen en Arnhem. Merkwaardig deze vaagheid van herinnering. Pieter komt daar namelijk heel vaak en toch weet hij het niet zeker. Een paar kilometer voor hij het noorden van Venlo bereikt, ongeveer ter hoogte van het centrum van Venlo, zegt het navigatiesysteem om de afslag centrum Venlo te nemen. Pieter is verrast en voel zich overvallen door de stem van de dame van het navigatiesysteem. “Ik hoef toch pas ten noorden van Venlo de afslag te nemen”, denkt hij nog eens. Veel bedenktijd heeft Pieter niet om het conflict in het collectief geheugen op te lossen. Met tegenzin geeft Pieter toe aan de dwingende stem van het navigatiesysteem.

De gekozen weg door het centrum van Venlo schiet niet erg op. Het nodige verkeer, stoplichten, Pieter vordert maar langzaam. “Zie je wel! Ik had toch die route via het noorden moeten rijden” denkt hij opnieuw. Zijn weerstand tegen de door het navigatiesysteem gemaakte keuze is duidelijk voelbaar en zorgt voor irritatie en frustratie bij hem.

Na 10 tot 15 minuten door Venlo rijden komt Pieter op een aansluiting van de autoweg richting Duisburg en rijdt hij verder richting Enschede. Het collectief brein samengesteld uit het navigatiesysteem en het brein van Pieter functioneert verder harmonieus. Hij heeft eigenlijk ook weinig keus en is helemaal overgeleverd aan het navigatiesysteem. Hij kent de route na Venlo via Duisburg en de omgeving in Enschede niet en weet dus ook niet of er betere alternatieven zijn dan die het navigatiesysteem aangeeft. Pieter heeft hier helemaal geen moeite om zich te onderwerpen aan het navigatiesysteem. Sterker nog, hij is blij dat het er is en volgt dus braaf de route-instructies van het navigatiesysteem. Netjes op tijd arriveert Pieter bij de vliegbasis Twente. “Bestemming bereikt” zegt de damesstem van het navigatiesysteem.

Vliegtuigen, navigatiehulpmiddelen, piloten en verkeersleiders vormen een ander mooi voorbeeld van een collectief brein. En zo zijn er nog veel meer voorbeelden te noemen. In zijn boek Kunstmatig van nature noemt filosoof Jos de Mul het verschijnsel van collectief brein een zwermgeest. Zwermgeest voegt een dimensie toe aan superintelligentie, namelijk het loslaten of wegvallen van eigen wil of persoonlijkheid: we denken en voelen allemaal hetzelfde!

Opvallend uit het voorbeeld is dat wanneer Pieter onwetend of onbekend is zoals de verdere reis vanaf Venlo richting Enschede, hij zonder bezwaar zijn eigen wil ondergeschikt maakt aan die van het navigatiesysteem. Zodra hij ook maar denkt het beter te weten heeft hij moeite met deze cognitieve onderwerping.

De verdere ontwikkeling naar superintelligente constructies van mensen, computers en data zie ik dus wel gebeuren. Voor een zwermgeest van gedistribueerde intelligentie zonder eigen wil of persoonlijkheid en die hetzelfde denkt en voelt, daarvoor zullen volgens mij dus nog heel wat conflicten overwonnen moeten worden…