Ik ben een actief gebruiker van AI-middelen. Wie niet tegenwoordig? Het liefst gebruik ik tools die bij voorbaat al een bepaalde functie hebben. Bijvoorbeeld voor onze podcast. Na opname wordt, op basis van AI, direct een transcriptie van het gesprek gemaakt en een 1^e versie van de aflevering gegenereerd (zonder de hinderlijke “uh”, *kuch* of mijn favoriet stopwoordje “eigenlijk”). Superhandig. Binnen een uur heb ik een aflevering klaar voor publicatie, inclusief synopsis, samenvatting en prikkelende teaser clips.

Ook ChatGPT is (uiteraard) geen vreemde. Douw er een vraag in en binnen een paar tellen komt er een zinnig ogend antwoord uit. Als ik dat dan ook nog eens combineer met een tool als Perplexity, dan wordt het helemaal leuk, simpel en vooral heel snel en makkelijk.

Easy peasy, lemon squizy ….. en door!!

De laatste tijd denk ik hier ook steeds vaker over na. Het ironische van dit nadenken hierover is, dat het gaat over …. Nou ja …. het zelf kritisch nadenken en ons vermogen om dat te doen. Met het almaar slimmer en sneller worden van al die AI-tools vraag ik mij steeds meer af:

In hoeverre zorgt het gebruik van AI ervoor dat we steeds minder kritisch nadenken?

Even een simpel voorbeeldje uit de oude doos: jaren geleden zorgde de opkomst van TomTom devices en later de Google Maps app op de telefoon ervoor dat landkaarten en Michelin-stratenboeken van het strijdtoneel verdwenen (wie uit mijn bouwjaar komt, weet waar ik het over heb 😉). Daarmee verdween ook onze vaardigheid om te navigeren en te werken met kaart & kompas. Tot op de dag van vandaag volgen we blind wat de app ons vertelt en vertrouwen we erop dat deze het altijd goed heeft. We stellen zelf geen kritische vragen meer of Google Maps inderdaad wel de slimste en handigste route heeft bedacht. Zelfs als we wel zeker weten dat Google het fout heeft, gaan we niet zelf navigeren. Nee, in plaats daarvan vragen we Google om een alternatieve route.

Met dit in mijn achterhoofd stel ik mij dus steeds vaker die vraag over dat kritisch denkvermogen van ons in relatie tot AI.

Ontwikkeld voor snelle, positieve, response

Je stelt een vraag en je krijgt altijd (!) antwoord, no matter what. Tools als ChatGPT zijn zo gebouwd. Om altijd antwoord te geven. Dat antwoord is vervolgens altijd positief.

Zo deed ik laatst een simpel, klein en ok, ook best stom, testje. Ik vroeg aan ChatGPT naar de overeenkomst tussen een stoeptegel en een paard. Even van tevoren alvast logisch nadenken nu: iedereen kan l*llen wat ze willen, maar die overeenkomst is er niet! Nee, niet!! Toch gaf ChatGPT een positief antwoord, door te stellen: “je kunt hier op verschillende manieren naar kijken.”. Om vervolgens met compleet verzonnen, maar wel zinnig klinkende, antwoorden te komen. Het ging zelfs zo ver dat er een gevoelige filosofische verhandeling over de relatie tussen een stoeptegel en een paard uitkwam.

Een botsing in de maak

Terug naar het thema “kritisch denken en AI”. AI is dus ontwikkeld om te reageren, jou te voorzien van een snelle response zodat je door kunt. Niet om je te voorzien van nieuwe inzichten of om je te laten twijfelen, maar om snelheid voor je te behalen. En precies daar kan het gaan botsen. “Kritisch denken” en “snelheid” zijn nou niet bepaald elkaars beste vrienden. Kritisch denken vraagt namelijk tijd, dat je twijfelt, tegenargumenten opwerpt, zelf verbanden legt die je vervolgens toetst, dat je een stapje terugneemt en de boel probeert te overzien, voordat je doorgaat en een beslissing neemt.

Maar AI wordt steeds beter en steeds sneller in het geven van response. De manier waarop tools als ChatGPT haar antwoord formuleert of tools zoals die voor mijn podcast een 1^e versie genereert, zijn op het eerste gezicht eigenlijk al zo ontzettend goed, dat in de snelheid die we allemaal willen, we weinig tot geen moeite meer steken in het beantwoorden van kritische vragen zoals “kan dit wel?”, “mis ik niet iets?”, “is dit wel het eindproduct zoals ik het écht wil hebben?”, “zie ik niet iets over het hoofd?”.

Snelheid boven diepgang

Ons brein werkt ook zo. “Snelheid” boven “diepgang”. Situaties waarin we zelf uitgebreid moeten nadenken, proberen we het liefst te vermijden. En als we toch gedwongen worden om na te denken, dan doen we dat het liefst zo kort en zo snel mogelijk. Wijlen drs. Kahneman schreef hier een heel interessant boek over (Thinking, Fast & Slow), waarin hij ons brein opdeelt in Brein 1 en Brein 2. Brein 1 is ons snelle brein. Op basis van filters (biases) en shortcuts (heuristieken) worden snelle beslissingen genomen, zodat we snel doorkunnen. Soort automatische piloot. Meer dan 95% van ons “denkwerk” komt uit dit snelle Brein 1. Brein 2 daarentegen is traag en werkt kritisch. Probeert verbanden te leggen, maar kan dat pas als alle relevante opties zijn verzameld, bij elkaar gebracht en geanalyseerd. Brein 2 zoekt dus diepgang. Echter, alleen al het nadenken over Brein 2 is vermoeiend en kost een hoop energie én tijd. Geen wonder dat we in minder dan 5% van de gevallen ons Brein 2 inschakelen.

AI tapt hierop in. Het helpt ons snelheid te pakken door nog sneller antwoord te geven op onze vragen of om complexe taken, die denkkracht vragen, te vereenvoudigen, door werk uit handen te nemen. Snelheid boven diepgang. Maximaal support voor Brein 1.

Maar de potentiële valkuil hier is dus wel dat naarmate de AI-tools steeds beter worden (en dat worden ze), wij zelf eigenlijk steeds minder geprikkeld worden om zelf kritisch na te denken. Nog minder gebruik van Brein 2.

De toekomst van kritisch denken

Stevenen we dan af op zo’n zelfde situatie als met Google Maps en kunnen navigeren? Kunnen we straks niet meer zelf kritisch nadenken? Mwah, dat denk ik dan weer niet. Althans, niet meteen op de hele korte termijn. Zolang je nog een universiteitsdiploma moet hebben om überhaupt een goede prompt voor ChatGPT te schrijven, valt het nog mee. Maar ik denk wel dat het een kwestie van tijd kan zijn. De eerste signalen van het niet kritisch denken zien we dagelijks op platforms als LinkedIn voorbijkomen. De posts die 100% AI gegenereerde tekst bevatten, vliegen je om de oren. Net als de door AI gegenereerde plaatjes.

Om nou te voorkomen dat we alsnog in die valkuil van “niet meer kritisch nadenken” trappen, hierbij wat tips & tricks die je kunt gebruiken in samenwerking met AI (en ja, sommige zijn inderdaad een open deur, maar daarmee niet minder relevant. Lekker makkelijk toch 😉):

1. AI is géén autoriteit. Het weet niet meer dan wat wij erin stoppen. AI kan wel een hulpmiddel zijn om kritisch denken op te starten;
2. Visualiseer je antwoord van AI eens. Wat zie je dan voor je en kan dat eigenlijk wel? Extra tipje: vraag AI om op basis van haar eigen antwoord een visualisatie te maken (ik deed dit laatst en kreeg een plaatje van een ridder die een X-bericht stuurt naar zijn vrouw, zodat zij de soep kan opwarmen op haar met zonnepanelen aangedreven elektrisch fornuis. De prompt ging over hoe soldaten in de middeleeuwen met het thuisfront communiceerden …);
3. Vraag AI hoe het tot het antwoord is gekomen en wat het hiervoor heeft gedaan;
4. Vraag AI om het gegeven antwoord op te splitsen in “logische” secties. Hoe “logisch” is het dan nog?
5. Output zonder bronvermelding = VERDACHT;
6. Let op woorden als “dus”, “daarom”, “tot slot”, “met als gevolg dat”, “logischerwijs”, etc. Dat betekent dat er een conclusie aankomt. En die zijn potentieel eng omdat AI hier op basis van eigen redenaties en eigen output tot een slotsom komt;
7. Gebruik features als “diepgaand onderzoek” of “onderzoek”. Hoewel ook deze niet perfect zijn, zijn ze vaak feitelijker dan de standaardantwoorden. Bovendien hebben ze bronvermelding.

De ene skill die AI niet heeft

AI is bedoeld om ons leven makkelijker te maken. Wat zich veelal vertaalt in sneller. En dat vind ik oprecht een mooie ontwikkeling. Maar sneller en makkelijker betekent niet automatisch dat het daarmee ook beter wordt. Dit makkelijker en sneller is veelal gebaseerd op de vragen die wij zelf aan deze tools stellen en welke vervolgvragen we daarna durven te stellen. Het gaat dus om het stellen van de juiste en kwalitatief goede vragen in de juiste context om vervolgens kritisch te zijn op het verkregen antwoord. En dat is een skill die alleen wij mensen hebben. AI kan dat nooit van ons overnemen! Gebruik die skill dus ook!