Een paar jaar geleden begeleidde ik een geweergroep binnen Defensie dat een intensieve periode achter de rug had. Er was spanning geweest, verlies, maar ook trots. Toen de operatie werd afgesloten, stelde ik voor om kort stil te staan bij wat zij samen hadden meegemaakt. Geen ceremonie, geen wazige en ongemakkelijke bijeenkomst maar alleen een kring, een paar woorden, een stilte en het noemen van één moment dat was bijgebleven. Het duurde hooguit tien minuten. Toch zei een van de militairen daarna: “Dit was het belangrijkste wat we vandaag hebben gedaan.” Dat is de kracht van een ritueel.

Rituelen geven betekenis

Rituelen zijn niet zweverig en zeker niet per se religieus. Ze zijn een menselijke vorm van betekenisgeving: een handeling die een overgang markeert, erkenning geeft en verbinding schept. In moderne organisaties zijn we die momenten grotendeels kwijtgeraakt. We evalueren, maar ronden niet echt af. We vieren successen met taart, maar vergeten stil te staan bij wat het met ons deed. De nadruk ligt op efficiëntie en prestatie maar niet op betekenis en zingeving. En dat is een gemis, want waar rituelen ontbreken, verdwijnt ook iets van onze samenhang.

Waarom rituelen werken

Een goed ritueel doet drie dingen die essentieel zijn voor ieder team of organisatie:

1. Erkenning: mensen willen gezien worden, niet alleen beoordeeld. Een ritueel benoemt wat vaak onuitgesproken blijft: inzet, verlies, groei.
2. Verbinding: door samen iets symbolisch te doen, al is het maar één minuut stilte of een kort verhaal, ontstaat gemeenschap en
3. Betekenis: rituelen maken zichtbaar dat werk niet alleen over resultaten gaat, maar ook over waarden en relaties.

In tijden van verandering of crisis is dat onmisbaar. Een reorganisatie zonder ritueel voelt koud; een afscheid zonder moment van erkenning laat iets onaf.

Nieuwe vormen in een seculiere tijd

In een seculiere samenleving is er minder gedeelde religieuze taal, maar de behoefte aan betekenis is niet verdwenen. We verlangen nog steeds naar momenten van samenhang en herkenning. Rituelen kunnen eenvoudig en zelf bedacht zijn. Bijvoorbeeld in een team dat na een zwaar project samen een steen legt in de tuin als symbool van volharding. Een leidinggevende die bij het vertrek van een collega kort vertelt wat diens bijdrage betekende, of een stiltemoment voor een overleden medewerker, zonder religieuze context maar mét menselijke waardigheid. Dat zijn geen vrijblijvende gebaren. Het zijn momenten waarop een organisatie haar ziel laat zien.

Leiderschap en vertraging

Rituelen vragen geen protocollen, maar aandacht en moed van leiders.
Aandacht om te voelen wat een team nodig heeft. Moed om even stil te staan in een cultuur die vooral wil doorgaan. Goede leiders weten dat mensen niet alleen rationeel werken, maar ook emotioneel en existentieel. Een ritueel helpt om waarden tastbaar te maken, hier aandacht aan besteden is een teken van moreel leiderschap.

De verbindende werking van stilte

We leven in een tijd waarin alles sneller moet: meer data, meer resultaat en meer productie. Maar betekenis laat zich niet afdwingen. Rituelen brengen een ander ritme. Ze nodigen uit tot stilte, reflectie en verbinding, precies datgene wat organisaties duurzaam maakt.

De afgelopen zesentwintig jaar heb ik gemerkt dat defensie volop ruimte geeft aan rituelen. Wie gelegenheid schept voor zulke momenten, schept niet alleen structuur, maar ook samenhang. Rituelen herinneren ons eraan dat werken ook leven is, samen leven, met alles wat daarbij hoort. Of, zoals een militair mij ooit zei, na een ritueel: “Ik wist niet dat stilte zo verbindend kon zijn.”