Juliana wilde helemaal niet gewoon zijn

Wanneer je aan de hand van de typologie van het Enneagram kijkt naar de recent overleden Koningin Juliana, zie je de waarde die dit model kan toevoegen aan het begrijpen van menselijk gedrag. Ze is zo’n aardig voorbeeld omdat ze deed wat je sommige topmanagers ook wel ziet doen. Vanuit hun bijzondere positie gewoon willen blijven. De paradox is dat als dit lukt, het tegengestelde effect is bereikt. Zo iemand wordt heel bijzonder. En dat is geen toeval.

Mensen zijn in te delen naar karakters en psychologische drijfveren. Alhoewel er nog steeds verzet bestaat tegen deze opvatting, is hij naar mijn mening goed houdbaar. Zoals we mensen kunnen indelen naar fysieke kenmerken, zoals haarkleur, huidskleur, lengte, geslacht en dergelijke; zo kun je ook een onderscheid maken naar mentale kenmerken. Typerende karaktertrekken. Natuurlijk beschikt ieder mens over een bonte verzameling van karaktertrekken en lijken we in dat opzicht allemaal min of meer op elkaar. Maar toch kun je wel degelijk onderscheid maken. Bij de ene mens is de ene trek meer prominent ontwikkeld dan bij de ander. In de psychologie zijn er verschillende theorieen ontwikkeld aan de hand waarvan de verschillen in kaart kunnen worden gebracht. Vooral in de organisatiekunde en de managementwereld wordt er veel gebruik van gemaakt. Te denken valt aan de Meyers Briggs Type-indicator, de teamrollen van Belbin maar ook de Persoonlijke Sciptanalyse Analyse van Eric Berne, of zelfs het eeuwenoude Enneagram. Dat laatste model, dat persoonlijkheden onderscheidt op grond van negen verschillende centrale psychologische drijfveren, maakt in een recordtempo furore in de managementliteratuur, net zoals in coaching en personeelsontwikkeling. En terecht, want het biedt verbluffend heldere inzichten in menselijk gedrag. De persoonlijkheidstypering van het enneagram blijkt uitermate geschikt om menselijke gedrag beter te kunnen lezen, te begrijpen en waar gewenst te veranderen. Omdat een goed gebruik van dit model de gedragsanalyse voorbij gaat en vooral inzoomt op drijfveren. Als iemand begrijpt waarom hij doet wat ie doet, is het veranderen van gedrag een stuk makkelijker dan de gebruikelijke conditionering, zoals die traditioneel in veranderkunde en managementtraining wordt gebruikt.

In de vele herinneringen die zijn opgehaald aan onze geliefde Juliana komt telkens naar voren, hoezeer zij een ‘gewone vrouw’ wilde zijn, in de beste zin van het woord. Wars van protocol en opgelegde grandeur, heeft zij zich altijd willen laten kennen als een mens, meer dan een vorstin en zich daarmee ogenschijnlijk op dezelfde hoogte willen plaatsen als haar onderdanen. Zonder iets af te willen doen aan de liefde en respect die ook ik voel voor ‘mijn Koningin’ (ik ben van de generatie die met haar is groot geworden), wil ik het misverstand doorprikken dat Juliana voor alles gewoon wilde zijn. Het tegendeel lijkt mij waar. Ze was er hoogstwaarschijnlijk zeer doelgericht op uit om juist bijzonder te zijn. Dat haar dat gelukt is, bleek andermaal na haar overlijden, uit de manier waarop het Nederlandse volk massaal zijn bewondering voor haar uitte. Gewone mensen laten een andere indruk achter.

De kern van de zaak is, dat wie staatshoofd is en besluit zich niet vanzelfsprekend als zodanig te gedragen, een keuze maakt voor bijzonder gedrag. Majesteit zijn en mevrouw genoemd willen worden is beslist niet gewoon, in de zin van ‘normaal’ of ‘gewoon’. De gewoonte aan het hof was immers anders. Tot de jaren dat Juliana aan de macht kwam sprak iedereen de Koningin met majesteit aan, liep achteruit de bordestrap af (Juliana huiverde ervan vertelde ze ons) en was het niet gebruikelijk het staatshoofd tegen te spreken. Tegen een vorst zeg je geen nee, dus elke ontkenning moest vermomd worden in een bevestigende zin: Yes , we have no bananas. Juliana vond het afschuwelijk en riep juist op tot tegenspraak. De keuze die ze maakte voor haar eigen gedrag en de wijze waarop ze bejegend wilde worden, was juist zeer bijzonder. Ze wilde het anders doen en dat lijkt welhaast haar levensmotto te zijn geweest. Alle interviews en herinneringen overziende was de neiging om vooral bijzonder, apart, buitensporig en op deze wijze indrukwekkend te zijn, een centrale drijfveer in het leven van deze vrouw.

Afgaande op wat er aan informatie over haar beschikbaar is, en dan vooral de televisieinterviews die zij gaf, vallen er veel puzzelstukjes op z’n plaats als je haar bekijkt met de bril van het enneagram. Wat opvalt is zoals gezegd, die sterke drang om als vorstin ‘gewoon’ te doen, wat dus juist het tegengestelde effect oproept. Omdat ze daarmee vooral anders, afwijkend, onderscheidend optrad. Daarbij liet onder andere Jan Pronk weten dat de Koningin zeer begaan was met het welzijn van de wereld, op een intense en naar het lijkt zeer emotionele manier. Verder weten we dat Juliana belangstelling had voor godsdienstige en spirituele vragen en dus bewust de verdieping zocht in haar leven. Ze weigerde echter een vast lid te worden van een kerkgenootschap en lijkt met die houding nog eens haar individualiteit te hebben willen onderstrepen. Hhet lijkt op een drang om bijzonder te zijn, wel deel te nemen maar er niet bij te horen. Is het toeval dat het woord ‘bijzonder’ een samenstelling is van ‘bij’ en ‘zonder’? De gesprekken met het staatshoofd verliepen volgens enkele oud-premiers tamelijk ongestructureerd, maar allen waren onder de indruk van haar emotionele betrokkenheid bij de vraagstukken en oprechte belangstelling. Onparlementair gezegd; Juliana was betrokken bij de kern en kon de structuur van de periferie links laten liggen. Wat speelt er nu echt? was voor haar een vraag die concurreerde met een scherp oog voor regels en structuren. Ze lijkt daarmee iets non-conformistisch te hebben gehad in haar optreden, wat een variant is van de houding dat je anders bent en niet gewoon.

Rolph Pagano

Dr. Rolph Pagano is managementcoach en directeur van Pagano&Schouten te Hilversum.