Leiderschap. Kan het misschien ook eens wat minder? Want er is wel heel veel aanbod in - we telden ruim 180 ‘soorten’: zie onderaan dit artikel het overzicht. Is de vraag echt zo groot?  Van de A van Aanmoedigend tot de Z van Zwerm-leiderschap. En alle letters, soorten en maten er tussenin. Zou het kunnen zijn dat dit enorme beroep op leiderschap juist onderdeel is van het probleem dat we ermee willen oplossen?

Voor elk type leiderschap valt natuurlijk iets te zeggen. Dat vooropgesteld. Soms is er zelfs stevig over nagedacht en wordt een adjectief met grote overtuigingskracht in kloeke boeken uitgewerkt. Leiderschap is ook niet iets waar je op tegen kunt zijn. Zodra er meer dan één mens is, is het er immers al.

Maar het is toch ook zoiets als met auto’s en mobiliteit. Over elke auto is goed nagedacht en er komt veel vernuft bij kijken alvorens hij uiteindelijk voor je deur staat. Maar als iedereen een auto koopt om mobiel te zijn, staan we met z’n allen juist stil. In de file. In de ochtendspits van 28 oktober stond er 1.100 kilometer file … toevallig ongeveer de lengte van alle nieuwe personenauto’s die dit jaar tot dan toe waren verkocht.

Help, leidt ons

Leiderschap heeft net zo’n vergelijkbaar effect op ons georganiseerde leven. Aanvankelijk helpt het om vooruit te komen. Lijkt het soms een voorwaarde. Maar er komt een punt waarop de ontwikkeling juist stagneert. We kunnen niet meer zonder. Een vorm van aangeleerde hulpeloosheid. In onze democratische orde, in onze samenleving, in onze organisaties vooral, overal wordt omhoog gekeken. Leidt ons a.u.b. … leiderschap als de seculiere opvolger van de leeglopende kerken.

Dat omhoog kijken is een veeg teken. Want waarom is leiderschap zo consequent verbonden met hiërarchie?  Hoe hoger, hoe leider, zo lijkt het. Dat wordt vanzelfsprekend gevonden zelfs. Terwijl leiderschap ook in andere soorten relaties optreedt. Het is een relationeel begrip, dat in normale interacties geregeld van pool wisselt. Soms de een, soms de ander is het die leidt.

Maar niet in een management-bureaucratie. In de bijbehorende organogrammologie is nauwkeurig uitgewerkt wie wie leidt. Het leidt tot die pseudo-feodale structuren, die kortweg ‘hark’ genoemd worden. De hark is de norm geworden in een doorsnee organisatie. Veel verticale structuren, weinig horizontale. En dat brengt zo z’n problemen met zich mee. Een willekeurig voorbeeld. De KNVB is zo vriendelijk de bijna 3.000 aangesloten verenigingen te voorzien van een verenigingsstructuur. Een gratis download. 

Als je veel in het bedrijfsleven rondloopt is eigenlijk niets vreemd: links is belangrijker dan rechts en van de weersomstuit heet iedereen in de loop der jaren ‘Manager’ (zelfs de secretaris en de penningmeester). Een andere interessantere observatie is dat het primair proces er niet in staat: de voetballers niet, de elftalleiders (de echte managers) niet, de scheidsrechter/spelleider niet, de ouders die rijden niet en de grootouders als trouwe supporters ook niet. Je zou maar zo kunnen zeggen de ‘werkgemeenschap’ (een Rijnlandse term) staat buitenspel. Alleen de mensen staan er in voor wie al die leiderschap-cursussen zijn bedoeld. 

Verzachting

Frederic Winslow Taylor had bij zijn introductie van het management-denken in 1911 ook al door dat ondergeschikten zich niet zonder slag of stoot zouden overgeven aan het door hem voorgestelde regime. Hij stelde daarom dat managers als een ‘teacher’ moesten zijn. Verticale aansturing en verzachtende technieken zijn sindsdien een setje.

Wegens daverend succes is de door Fred Taylor gelegde basis steeds verder verfijnd, Met steeds meer en omvangrijkere harken. Zie hierboven. Handig ook, zo’n standaard. Je kunt willekeurig bedrijfsonderdelen van een ander kopen en samenvoegen met die van jezelf. Een onder leiders overigens geliefd gezelschapsspel. Dat hun leiderschap dan weer bevestigt.

En dus ontstaan er steeds meer varianten op Taylor’s ‘teacher’: tangholistisch, transformationeel, trots leiderschap. De hiërarchie heeft zich leren vermommen met de woorden die hem moesten temmen. Zachte woorden worden ingezet om de verticale structuren te legitimeren. Wie kan er tegen inclusief leiderschap zijn? Tegen barmhartig, empathisch, mensgericht of sociaal leiderschap? Of tegen verbindend gezag? Maar als de structuur onderliggend niet verandert, zijn het woorden zonder wereld.

Omkeren

Het is een doomloop. Meer hiërarchie, meer roep om leiderschap. En eenmaal meer afhankelijk van leiderschap, meer en omvangrijkere verticale structuren. Net als de trend naar steeds fijnmazigere beschrijving van de individuele functies, wordt de nadruk verlegd van robuuste collectieve prestaties naar die van het individu. Als de leider maar wijs, waarde gedreven of waarachtig is, …

Die redenering kun je ook omkeren.

Hoe minder verticale structuren, hoe minder Tayloriaanse aansturing, hoe minder behoefte aan leiderschap. Althans, van het soort waar al die adjectieven vandaan komen. Misschien nog ergens een ‘Chef gedachtegoed’, die al die flauwekul buiten de deur houdt. Besmetting ligt immers overal op de loer. 

Er zijn best wel organisaties die lateraliteit tot uitgangspunt hebben uitgeroepen. Ze zijn verrassend succesvol. AFAS bijvoorbeeld. En natuurlijk Buurtzorg. Overal waar dit concept wordt toegepast komen talenten vrij die elders afhankelijk zijn geworden van leiderschap. Prompt verschijnt er dan een boek over het leiderschap van Jos de Blok. Het-hoofd-gewoon-koel-houden-leiderschap, zeg maar.

Voormalig McKinsey-consultant Laloux zag in 2014 de hark als een soort onvolwassen stadium van wat organisaties zouden kunnen zijn in zijn ogen: 'Teal'. Iedereen kan daar in beginsel elke beslissing nemen. Dat is geborgd. Daar hoef je niets aan je baas te vragen. Het gaat om de kwaliteit van de beslissing in de context, niet om de poppetjes. Dat was ook de stellige overtuiging van de dit jaar overleden Gerard Endenburg (die van de sociocratie). Geen leider aan de top, maar gezag in het midden. Geen roep om de sterke man, maar vertrouwen op het vakmanschap van velen. Of, zoals Professor Henk van Dongen het ooit kernachtig zei: “Gezag berust op de erkenning van betekenisvol handelen.”

Grappig genoeg wordt er juist in het larve-stadium van organisaties veel beroep gedaan op allerhande leiderschapstypes. Dat gaat zoals bekend gepaard met hybris (hoogmoed). Juist dat sterke leider willen zijn, duidt dus op onvolwassen gedrag. Een vorm van ‘larve leiderschap’ dus. Je verzint ze waar je bij staat.

De crux: Niet het gebrek aan leiderschap stagneert organisaties, de hoeveelheid hiërarchie die leiderschap noodzakelijk maakt doet dat!

We moeten dus naar de structuur kijken. Hark? Larve. Laterale verbanden? Volwassenheid. Nee, nee, ook niet over feminien leiderschap beginnen. We moeten afkicken.

Vanaf heden zijn alle volgende begrippen verdacht

Vormen van leiderschap, een ongetwijfeld uiterst beperkte inventarisatie:

• ‘aanmoedigend leiderschap’ ‘accountable leiderschap’ ‘ambachtelijk leiderschap’ ‘atletisch leiderschap’ ‘androgyn leiderschap’ ‘ambidexter leiderschap’ ‘activistisch leiderschap’  ‘autocratisch leiderschap’ ‘autoritair leiderschap’ ‘authentiek leiderschap’ ‘adaptief leiderschap’, 'ampliteus leiderschap’ ‘ambitieus leiderschap’ (13
• ‘bezield leiderschap’ ‘bege-Leiderschap’ ‘betekenisvol leiderschap’ ‘bio-leiderschap’ ‘boundary spanning leiderschap’ ‘barmhartig leiderschap’ ‘bevlogen leiderschap’ ‘bemoedigend leiderschap’ ‘betrokken leiderschap’ ‘basisistisch leiderschap’ ‘begrenzend leiderschap’ ‘brutal leadership’ ‘bevlogen leiderschap’ (13)
• ‘circulair leiderschap’ ‘complexiteits leiderschap’ ‘complexity leadership’ ‘contextueel leiderschap’ ‘collectief leiderschap’ ‘consistent leiderschap’ ‘coachend leiderschap’ ‘collectief leiderschap’ (8)
• ‘dienend Leiderschap’ ‘decretionair leiderschap’ ‘dialogisch leiderschap’ ‘duurzaam leiderschap’ ‘destructief leiderschap’ ‘democratisch leiderschap’ ‘deugdzaam leiderschap’ ‘directief leiderschap’ ‘distributief leiderschap’ ‘dwingend leiderschap’ ‘dyadisch leiderschap’ ‘duaal leiderschap’ ‘delegerend leiderschap’ (13)
• ‘empathisch leiderschap’ ‘evolutionair leiderschap’ ‘er-mee-stoppen leiderschap, Japke’ ‘Ethisch leiderschap’ ‘emergent leiderschap’ ‘eigentijds leiderschap’ ‘eigenwijs leiderschap (de bakermat)’ (7)
• ‘frusterend leiderschap’ ‘feminien leiderschap’ ‘flexibel leiderschap’ ‘functioneel leiderschap’ ‘facilitair leiderschap’ ‘faciliterend leiderschap’ (6)
• ‘glashelder leiderschap’ ‘gespreid leiderschap’ ‘grensverleggend leiderschap’ ‘gegund leiderschap’ 'gedistribueerd leiderschap' ‘gastvrij leiderschap’ (6)
• horizontaal leiderschap’ ‘high performance leiderschap’ ’holistisch leiderschap’ (3)
• ‘informeel leiderschap’ ‘identity leiderschap’ ‘introvert leiderschap’ ‘inclusief leiderschap’ ‘innovatief leiderschap’ ‘inspirerend leiderschap’ ‘integer leiderschap’ (7)
• ‘jouw leiderschap’ (1)
• ‘kinderachtig leiderschap’ ‘kleurrijk leiderschap’ ‘koninklijk leiderschap’ ‘kwetsbaar leiderschap’ ‘klantgericht leiderschap’ (5)
• ‘liminaal leiderschap’ ‘liefdevol leiderschap’ ‘langzaam leiderschap’ ‘lean leiderschap’ ‘liquid leiderschap’
• ‘missiegedreven leiderschap’ ‘moreel leiderschap’ ‘menselijk leiderschap’ ‘mensgericht leiderschap’ ‘masculien leiderschap’ ‘meeuwen leiderschap’ (6)
• ‘nieuwsgierig leiderschap’ ‘nederig leiderschap’ ‘nieuw leiderschap’ ‘netwerk leiderschap’ ‘next level leiderschap’ ‘90% van de problemen lost zichzelf op leiderschap’ ‘neuro leiderschap’ ‘natuurlijk leiderschap’, ‘no-nonsense leiderschap’ (9)
• ‘ontbrekend leiderschap’ ‘omgekeerd leiderschap’ ‘opschuddend leiderschap’ ‘onzichtbaar leiderschap’ ‘ondersteunend leiderschap’ ‘operationeel leiderschap’ ‘organisch leiderschap’ ‘ondernemend leiderschap’ ‘onbaatzuchtig leiderschap’ (9)
• ‘publiek leiderschap’ ‘passief leiderschap’ ‘persoonlijk leiderschap’ ‘paradoxaal leiderschap’ ‘perspectiefvol leiderschap’ ‘participerend leiderschap’ ‘phronese leiderschap’ ‘praktisch leiderschap’ ‘prestatiegericht leiderschap’ ‘pedagogisch leiderschap’ (10)
• ‘quantum leiderschap’ (1)
• ‘rebels leiderschap’ ‘raakzaam leiderschap’ ‘rechtsstatelijk leiderschap’ ‘Rijnlands leiderschap’ ‘relatiegericht leiderschap’ ‘remote leiderschap’ (6)
• ‘secure base leiderschap’ ‘strategisch leiderschap’ ‘systemisch leiderschap’ ‘secret leiderschap’ ‘samenbindend leiderschap’ ‘situationeel leiderschap’ ‘surviving leadership’ ‘sociaal leiderschap’ ‘spiritueel leiderschap’ ‘sturend leiderschap’, ‘stoïcijns leiderschap’ ‘slagvaardig leiderschap’ ‘stevig leiderschap’ ‘systeemgericht leiderschap’ (14)
• ‘tangholistisch leiderschap’ ‘triple value leiderschap’ ‘talentgericht leiderschap’ ‘twijfelend leiderschap’  ‘tribaal leiderschap’ ‘transformationeel leiderschap’ ‘transactioneel leiderschap’ ‘transformerend leiderschap’ ‘toegeeflijk leiderschap’ ‘thought Leadership’ ‘taakgericht leiderschap’ ‘toegeeflijk leiderschap’ ‘toxisch leiderschap’ ‘trots leiderschap’ (14)
• ‘uitdagend leiderschap’, ‘uitvoeringsleiderschap’ (2)
• ‘veerkrachtig leiderschap’ ‘vrouwelijk leiderschap’ ‘vriendelijk leiderschap’ ‘verwaarloosd leiderschap’ ‘vloeibaar leiderschap’ ‘volgend leiderschap’ ‘verborgen leiderschap’ ‘vernieuwend leiderschap’ ‘van A naar B leiderschap’ ‘verbindend leiderschap’ ‘verander-leiderschap’ ‘visionair leiderschap’ ‘
• ‘wijs-leiderschap’ ‘waarachtig leiderschap’ ‘waardegedreven leiderschap’ (3)
• ‘via X twitteren onder anonieme naam’ (1)
• ‘yielding leiderschap’ (1)
• ‘zwermleiderschap’ ‘zelf-leiderschap’ ‘zinloos leiderschap’ ‘zichtbaar leiderschap’ (4)

 En 'gedistribueerd leiderschap' dan? Hou op, zo kicken we nooit af.

Auteurs: Harold van Garderen, Jaap Peters.