Fraude: het kan uw bedrijf ook overkomen

De laatste tijd worden we met grote regelmaat geïnformeerd over nieuwe gevallen van fraude en over integriteitskwesties bij (vooral) topmanagement en politici. Waar lang in Nederland fraude niet of nauwelijks een probleem leek te zijn, is het dat nu opeens wel. Is het echt iets nieuws, een teken van verandering in onze cultuur, of is er wat anders aan de hand? En, nog belangrijker: wat kunnen we er tegen doen?

Fraude-Driehoek
De voornaamste elementen die een rol spelen bij fraude zijn te vatten in de zogenaamde fraudedriehoek , waarbij drie elementen de hoofdrol spelen:
1) Gelegenheid (opportunity): de kans / mogelijkheid om frauduleus te handelen
2) Noodzaak (need): voorbeelden hiervan zijn: schulden, een te luxe levensstijl en financiële tegenslagen
3) Rationalisatie: het voor jezelf rechtvaardigen van de fraude (ík werk er hard voor’, ‘ze betalen me te weinig’, ’anderen doen het ook’, ‘het bedrijf/de overheid heeft geld genoeg’ etc.)

Gelegenheid
Wat we nu zien is dat er bij de overheid nogal wat regelingen bestaan waarbij zelfs de meest voor de hand liggende checks vóór toekenning van bijvoorbeeld een toeslag, niet worden uitgevoerd. Allerlei informatie die op diverse plaatsen in het bezit van de overheid is, wordt niet gebruikt. Privacy is een aspect dat hier dan snel bijgehaald wordt, terwijl ook zonder schending van privacy, op een slimme manier van deze informatie gebruik gemaakt zou kunnen worden.
In bedrijven is men vaak ook nogal laks rond maatregelen ter voorkoming van fraude en het handhaven van controlemaatregelen. Er zijn mensen die het vertrouwen verdiend hebben en daarmee als het ware ‘boven’ de maatregelen komen te staan.
De meeste plegers van fraude hadden dit echter nog nooit eerder gedaan (en waren dus tot dan toe betrouwbaar) en hadden over het algemeen een positie van vertrouwen binnen de organisatie.

Noodzaak
De crisis duurt intussen al weer 5 jaar. Steeds meer mensen beginnen de gevolgen er van echt te voelen. De financiële (gezins-)situatie is soms ernstig verslechterd. Mogelijkheden van aanvullende financiering door de bank zijn nagenoeg weggevallen. Het is dus niet verwonderlijk om juist in een tijd van crisis waar te nemen dat fraude toeneemt.

Rationalisatie
Je kunt het voor een ander niet bedenken welke argumenten hij hanteert om zijn eigen gedrag goed te praten. De huidige crisis, waarbij mensen moeten inleveren, hun baan kwijt dreigen te raken of zelfs al ontslag aangezegd hebben gekregen vormen belangrijke elementen voor rationalisatie. Niet integer gedrag van de leiding, dat de laatste jaren veelvuldig is waar te nemen, versterkt de rationalisatie alleen maar.

Preventie
Preventie zou zich moeten richten op de drie elementen van de fraude driehoek. Aan de elementen Noodzaak en Rationalisatie kun je als bedrijf niet zo gek veel doen. Aandacht hebben voor de (financiële) situatie van de medewerkers, en heel scherp zijn op het gedrag van de leiding, zijn maatregelen die te treffen zijn. Een goede inventarisatie van frauderisico’s en maatregelen die getroffen zijn of juist ontbreken, helpt bij het verminderen van de factor Gelegenheid.
De kans op ontdekking, de kans om ‘gepakt’ te worden, is de belangrijkste preventieve maatregel tegen fraude. Uit publicaties blijkt dat de ‘pakkans’ minimaal is bij zaken die de laatste tijd in het nieuws zijn geweest, op terreinen van faillissementsfraude, zorgfraude, toeslagenfraude, identiteitsfraude, beleggingsfraude, verzekeringsfraude en belastingfraude. Dit betekent dat alle systemen die er voor zijn gebouwd, niet toereikend zijn.
Voor mij is dit een bewijs dat we onze pijlen veel meer moeten richten op de menselijke kant. Veel wordt wel gezien, vermoed of zelfs wel ‘geweten’ door collega’s en andere betrokkenen, zonder dat dit tot actie leidt. Een cultuurverandering is hiervoor nodig. In een situatie waarbij binnen de organisatie een wij-zij (medewerkers versus management) heerst, zal dit echter een vrijwel onmogelijke opgave zijn.
De genoemde fraudes betreffen voor een groot deel de overheid. Uit een recent onderzoek van de OESO is gebleken, dat Nederland nauwelijks geld uitgeeft aan fraudebestrijding, vervolging en bestraffing (lage ‘pakkans’!) en op dat terrein ver achter ligt op veel andere landen.

Conclusie
De omstandigheden zijn op dit moment nagenoeg perfect voor een fraudeur. Gelegenheid is er voldoende, noodzaak ontstaat meer en meer, het gedrag van leiding en politiek geeft voldoende houvast voor rationalisatie en bezuinigingen zorgen voor een nog lagere pakkans.
In het nieuws komen vooral de ‘publieke’ fraudezaken. Wat er gebeurt binnen bedrijven wordt meestal binnenskamers gehouden. Dat er ook daar op dit moment vrij veel fraude wordt gepleegd, lijkt echter wel zeker. Bedrijven zouden zich dan ook juist nu moeten wapenen tegen deze risico’s.