EU dreigt speelbal te worden van nieuwe vijandige grootmachten.

Het zijn grimmige tijden voor Europa, zei Ursula van der Leyen recent tijdens haar jaarlijkse State of the Union. De EU-voorzitter schetste een inktzwart beeld van een genadeloze wereld met een nieuw type autocratisch leiderschap dat soms ronduit vijandig staat tegenover Europa. Duidelijk is dat de EU meer op eigen benen moet staan, te beginnen met investeringen in industrie en defensie. Maar door onderlinge verdeeldheid boemelt de Europese trein net zo traag als altijd en dreigt de EU speelbal te worden van de nieuwe autocratisch grootmachten.

_{Volkskrant redactioneel commentaar 11 september 2025}

Nieuw Publiek Brutalisme

Europa als speelbal in een brutale buitenwereld? Ga er maar aanstaan. Hoe kun je hier mee omgaan?

In een vorige bijdrage hebben wij de opkomst van het Nieuw Publiek Brutalisme al aan de orde gesteld. Publieke leiders met een brute stijl van communiceren en besluiten, die erop uit zijn om de democratische spelregels te omzeilen en het bestuurlijke systeem krachtig te ontregelen om hun ambities te realiseren. Leiders als Trump, Millei, Vucic en in eigen land Geert Wilders die zich voegen bij al zittende autocraten als Poetin, Erdohan, Orban en Nethanyahu. Gesteund door een populistische aanpak en een loyale fanbase. 

We zien het publiek brutalisme toenemen op mondiaal niveau, maar ook landelijk en lokaal. Ondanks haar credo ‘Hoop, Lef en Trots’ heeft het laatste kabinet bijvoorbeeld behoorlijk brutaal ingegrepen in het asielbeleid en de stikstofreductie, waarmee de bestaande problematiek alleen maar werd verergerd. Ook binnen provincies en gemeenten zie je een toenemend ‘trumpgedrag’ van sommige bestuurders om zaken tegen te houden (azc’s) of om lopende programma’s in bv. landschap en duurzaamheid te torpederen. Met vaak dramatische gevolgen.

De vraag is hoe je kunt omgaan met brute bestuurlijke ingrepen die een midscheepse aanval betekenen op voor wat voor jou en jouw lotgenoten belangrijk is. De klassieke bestuurlijke reactie, zoals vragen om onderbouwing en redelijk overleg, wordt meestal genegeerd of van tafel geveegd. Brutalisme houdt zich immers niet aan de reguliere spelregels en fatsoensnormen, maar wil die juist doorbreken. En een andere reactie, met (meer dan) gelijke kracht terugslaan, is vaak slecht haalbaar. Brutalisten hebben hun machtsbasis prima op orde en schromen niet om daarvan gebruik te maken.

Hoe dan wel? Het Complex Adaptief Systeem

De complexiteitswetenschappen leren ons hoe je je kunt omgaan met brute aanvallen vanuit een hectische en deels vijandige buitenwereld. Denk aan hoe ons lichaam zich verdedigt tegen agressieve virussen en hoe een spreeuwenzwerm acteert tegen jagende roofvogels. Belangrijke elementen zijn adaptiviteit en gezamenlijkheid. Je weet niet (precies) hoe alles in elkaar zit en hoe het (precies) opgelost moet worden, maar je gaat er samen mee aan de slag en stuurt tussentijds steeds bij. Er is bij alle teamleden een sterke betrokkenheid voor het gezamenlijke doel, boven de eigen deelbelangen. En door eendrachtig samen te werken bescherm je elkaar tegen vijandige aanvallen.

"Als je niet kunt winnen, moet je zorgen dat je niet verliest."  Johan Cruijff, 2004

De complexiteitswetenschap noemt dit acteren als een Complex Adaptief Systeem (CAS). Hieruit valt een aantal praktische aanbevelingen af te leiden:

Eenheid: verzamel de sleutelspelers en zorg dat je met elkaar de context en de speltactiek snapt. Creëer massa, maak een breed front en laat je niet uit elkaar spelen. Geef ruimte voor ieders initiatief, maar deel en bewaak de spelregels.

Flexibiliteit: organiseer het systeem eenvoudig en met veel vrije ruimte, zodat verschillende onderdelen los van elkaar snel kunnen bewegen en wenden.

Kracht: gebruik dit netwerk om separaat allerlei verschillende acties in te zetten, maar let op het geheel en houdt elkaar op de hoogte. Zorg voor verrassing en verwarring bij de opponenten.

Bescherming: wees waakzaam, verdeel de inspanning en zorg voor elkaar. ‘Choose your battles’. Sta pal als iemand wordt aangevallen.

Actieve spelers in de publieke ruimte: ‘samen de schouders eronder’, voorbeelden

Een paar sprekende voorbeelden van de laatste maanden:

Hoe geef je als bevolking een krachtig signaal over het Israël-beleid naar politieke partijen?

De Rode Lijn-demonstratie ontstond als een breed gedragen protest tegen het kabinet-Schoof en zijn passieve houding ten aanzien van de oorlog in Gaza. De eerste Rode Lijn-demonstratie vond plaats op 18 mei 2025 in Den Haag, gevolgd door een tweede op 15 juni. Demonstranten droegen rode kleding als visueel statement: een symbolische rode lijn die de regering volgens hen had moeten trekken, tegen onderdrukking, genocide en landroof. De demonstraties werden georganiseerd door een coalitie van 97 organisaties, waaronder diverse Joodse en Palestijnse organisaties. Deelnemers kwamen uit alle lagen van de samenleving: jong en oud, moslim en Jood, ervaren activisten en mensen die voor het eerst demonstreerden. De Rode Lijn-beweging kreeg navolging in andere landen, waaronder het Verenigd Koninkrijk, België en Canada. In Nederland breidde de beweging zich uit naar andere steden, met een volgende demonstratie gepland op 5 oktober in Amsterdam. De organisatie achter de schermen is indrukwekkend in schaal, samenwerking en symboliek.

Hier zien we dat vanuit het publiek en maatschappelijke organisaties een breed collectief is ontstaan dat eendrachtig met elkaar samenwerkt. Mensen van diverse achtergronden, religies en politieke overtuigingen vinden elkaar. De demonstraties zijn zorgvuldig getimed en er wordt gewerkt met aanmeldingssystemen en digitale communicatie om deelnemers te informeren over routes, tijden en veiligheidsmaatregelen. Met de symboliek van de Rode Lijn wordt een krachtig statement afgegeven dat politiek veel invloed heeft.

Een ander voorbeeld zagen wij na presentatie van de Voorjaarsnota 2025 van het kabinet.

Hoe acteer je als volkshuisvesters tegen een onhandig besluit van het kabinet over huurbevriezing?

Met een nachtelijke interventie door de vier partijleiders werd in de Voorjaarsnota 2025 onverwachts besloten om de huren in de sociale huursector voor de komende jaren te bevriezen. Wat politiek werd verkocht als een overwinning voor de koopkracht, bleek een sterk negatieve impact op de nieuwbouw en verduurzaming van woningen met zich mee te brengen.

De sociale huursector bood fel en flexibel georganiseerd verzet. Branchevereniging Aedes nam de bestuurlijke rol richting nationale politiek en publiek, de ruim 230 woningcorporaties communiceerden lokaal duizenden woningen niet meer te kunnen realiseren, het Waarborgfonds SW waarschuwde voor financiële tekorten, huurdersorganisaties pakten hun eigen regie en de politiek begon te twijfelen. De minister werd in gebreke gesteld en er dreigde een kort geding. Toen ook de Raad van State een negatief advies gaf werd het wetsvoorstel weer ingetrokken.

 Ook hier zien wij hoe je bestuurlijke kracht kunt ontwikkelen door gezamenlijk aan de slag te gaan maar iedere partner de ruimte geven om de eigen acties neer te zetten. En hoe een flexibel samenwerkingsverband zich vlot kan aanpassen aan steeds weer nieuwe omstandigheden. 

Het hoeft echter niet altijd crisis te zijn om als complex adaptief systeem effectief met elkaar samen te werken. Veel initiatieven ontstaan doordat het openbaar bestuur zaken afstoot of laat liggen.

Een mooi voorbeeld vinden wij in de buurtcoöperaties, zoals bij de Eester in Amsterdam.

Vliegwiel voor buurtinitiatieven
Van, voor én door bewoners: dát is het geheim van buurtcoöperatie de Eester, in het Oostelijk Havengebied van Amsterdam. Wat in 2014 begon als een initiatief van enkele bewoners om de buurt veiliger te maken, groeide in tien jaar uit tot een bruisend netwerk van mensen die niet wachten tot ‘iemand anders’ het doet. Ze steken zélf de handen uit de mouwen.
Van burenhulp tot het vergroenen van de buurt. Van theater maken tot een buurtdiner waar zomaar 200 mensen aan tafel schuiven. Als bewoners elkaar vinden wordt álles mogelijk. Inmiddels zetten meer dan tweehonderd buurtgenoten zich dagelijks in voor een veilige, sociale en duurzame wijk. Een absoluut hoogtepunt? De aankoop van de eigen buurtruimte, gefinancierd door buurtbewoners zelf via leningen en obligaties en gevolgd door een duurzame, circulaire verbouwing. Zo bouwden bewoners letterlijk én figuurlijk aan hún plek: een thuisbasis voor ontmoeting en ideeën.  

http://www.buurtcooperatieohg.nl/

Praktische tips

Wat leren wij hiervan? Een paar praktische tips om je te weer te stellen tegen brutale bestuurders.

1. Schiet niet in de slachtofferrol
   Je kunt mopperen wat je wilt, maar dat helpt meestal niks. Schiet niet in de slachtofferrol maar benut je gezamenlijke verontwaardiging om in actie te komen. Benut de energie positief.  
2. Zoek vrienden
   Hoe meer medestanders je kunt verzamelen, hoe sterker je staat. Bij geslaagde initiatieven zie je dat niet alleen het aantal, maar ook de diversiteit van partners telt. Kijk dus breed naar wie zich kunnen aansluiten, voor een gemeenschappelijk belang hoef je het niet over alles eens te zijn.
3. Denk out of the box, wat kan er wel?
   Veel initiatieven lopen vast omdat men vooraf alles wil regelen en dan tegen allerlei beperkingen aanloopt. Gun jezelf de ruimte om aan de slag te gaan en steeds tussentijds te bekijken naar wat er wèl kan.
4. Vrolijke veerkracht
   Een belangrijke factor is Vrolijke veerkracht, het vermogen om positief om te gaan met complexiteit en de moed erin te houden als zaken anders lopen dan je had gedacht of vindt dat het zou moeten.

En de EU? Zorg voor flexibiliteit om tempo te maken en eenheid om samen sterk te staan.

Freek Peters, Hoogleraar contextueel leiderschap Tilburg University en partner de Galan Groep, Baarn

_Referenties

_{Peters, Freek                         Face the Future, Leadership Skills for a Complex World, Stili Novi 2024}

_{Twist van, Mark                   Na NPM naar NPB? Be careful what you wish for…, juni 2025}

_{Vries de c.s.                          Vliegwiel voor buurtinitiatieven, Mei Uitgeverij 2025}

_{Winsemius, Pieter               Je gaat het pas zien als je het doorhebt, Over Cruijff en leiderschap, 2004}