Door nu in te zetten op circulaire oplossingen kan Nederland niet alleen de klimaatdoelen dichterbij brengen, maar ook zijn economische positie versterken en de afhankelijkheid van schaarse grondstoffen verkleinen.

Urgentie ontbreekt?

Ondanks de voordelen van een circulaire economie constateert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) dat de urgentie van grondstoffenefficiëntie in Nederland achterblijft bij andere maatschappelijke opgaven. Vooral in de kunststofrecyclingsector is dit zichtbaar: bedrijven kunnen moeilijk concurreren met de lage prijzen van fossiele grondstoffen uit China en de Verenigde Staten, waardoor de vraag naar nieuwe grondstoffen blijft groeien.

Consumenten staan wel open voor circulaire keuzes, zoals het repareren van producten of het kopen van refurbished goederen, maar in de praktijk leidt dit nog nauwelijks tot grootschaliger circulair gedrag. Ook retailers weten nog niet goed wat ze met circulair shoppen aan moeten.

Het is volgens PBL uiterst onwaarschijnlijk dat Nederland zijn doel zal halen om in 2030 het gebruik van primaire abiotische grondstoffen te halveren. In 2022 is het grondstoffengebruik zelfs toegenomen tegenover 2020. Daarnaast zijn de leveringsrisico’s van cruciale materialen de afgelopen tien jaar verder gestegen, wat vooral impact heeft op de maakindustrie, met name sectoren als machinebouw, transportmiddelen en elektronische apparatuur.

Circulaire oplossingen als economische kans

Nederland beschikt over een sterke basis voor de transitie naar een circulaire economie, met veel expertise op het gebied van recycling, innovatief productontwerp en nieuwe verdienmodellen. Dit biedt niet alleen kansen voor verduurzaming, maar ook voor exportmogelijkheden voor Nederlandse bedrijven. De komende jaren zal de vraag naar materialen en grondstoffen sterk toenemen, met name door investeringen in woningbouw en de energietransitie. Daarom is het van belang om circulariteit van meet af aan te integreren in deze ontwikkelingen en een langetermijnvisie op grondstoffen te hanteren.

Bijvoorbeeld, door ontwerpcriteria voor windturbines in te stellen die hergebruik en recycling vergemakkelijken, of door bestaande woningen op te splitsen of op te toppen in plaats van volledig nieuwe gebouwen neer te zetten. Dit vermindert de afhankelijkheid van nieuwe materialen en versterkt de Nederlandse strategische positie. Tegelijkertijd is het noodzakelijk om de capaciteit voor recycling van kritieke materialen op te bouwen, aangezien deze momenteel nog zeer beperkt is.

Aanbevelingen voor beleidsmakers

De transitie naar een circulaire economie wordt grotendeels belemmerd door een gebrek aan markten voor circulaire producten. Om circulaire innovatie en bedrijvigheid te stimuleren, is ambitieus beleid nodig dat alle circulariteitsstrategieën omvat, zowel nationaal als op Europees niveau. Momenteel richten veel beleidsinstrumenten zich vooral op het einde van de productieketen, zoals afvalbeheer en recycling, terwijl er juist in eerdere stadia van de keten beleidsmaatregelen ontbreken, zoals regelgeving rondom ontwerp en hergebruik.

Het PBL doet aanbevelingen voor beleidsmakers:

• Blijf inzetten op een ambitieus Europees circulair economiebeleid om een gelijk speelveld te creëren voor bedrijven. Dit omvat onder andere nieuw beleid vanuit het EU Circular Economy Action Plan, de implementatie van het ‘Right to Repair’ en regelgeving binnen de Ecodesign-verordening.

• Benut bestaande nationale instrumenten beter, zoals uitgebreide producentenverantwoordelijkheid (UPV) en circulaire inkoop door overheden. Stel bijvoorbeeld dynamische eisen die verder gaan dan alleen inzameling en recycling, door strengere normen op te leggen voor hergebruik, hoogwaardige inzet van gerecycled materiaal en een lager grondstoffengebruik per product.

• Ontwikkel beleidsinstrumenten met grote milieueffecten, zoals een Europese heffing op primaire fossiele grondstoffen voor plastics, meer circulair aanbesteden in de bouw- en infrastructuursector, of een exploitatiesubsidie voor circulaire maatregelen.

• Versterk het sturingsmodel voor de circulaire economie door duidelijke, bindende afspraken te maken tussen ministeries, decentrale overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Dit moet leiden tot helderheid over rollen, verantwoordelijkheden en concrete doelstellingen.

PBL mist visie op logistiek en ruimte?

Het PBL rapport benoemt logistiek en ruimte voor circulair ondernemen niet. Ook hier speelt beleid een rol. Een eerder rapport van PBL stelt dat in 2050 er tot 40 procent meer ruimte nodig is voor de circulaire economie. Cruciaal is dat de rijksoverheid de regie pakt en de ruimte reserveert die nodig is voor de economie van morgen. Daarom is landelijke regie, een landelijke aanpak én goede en intensieve samenwerking met bedrijfsleven, provincies en gemeenten nodig.

Een gebrek aan ketentransparantie wordt wel genoemd, maar enkel een productpaspoort is echt niet genoeg. Voor het op elkaar afstemmen van de toekomstige vraag en aanbod van beschikbare materialen in tijd, locatie en kwaliteit zijn nog geen echte oplossingen voor 'reverse sales and operations planning'. Zeker niet voor transparante prijsvorming. Een onvoldoende afstemming tussen vraag en aanbod leidt tot volatiele prijzen en marktintransparantie. Hoogwaardig hergebruiken van materialen vergt stabiele prijzen van die materialen en leveringszekerheid.

Walther Ploos van Amstel.