Daders en slachtoffers, wie is wie in de zorg?

Het zorgenkindje van deze tijd: onze gezondheidszorg. De reguliere zorg en hulpverlening zitten al geruime tijd in het beklaagdenbankje en onze politiek en bestuurders krijgen hiervan de schuld. Machtsmisbruik, mismanagement, bestuurlijk graaien, zorgschandalen, allemaal verwijten die onze zorginstellingen niet vreemd zijn. De wijzende vingers voeren het een na het andere bewijs aan, ter bevestiging van het eigen gelijk.

Willen we uit deze vicieuze cirkel komen of moeten we ons gewoon neerleggen bij deze situatie, accepteren dat het blijft gaan zoals het gaat?
Anders geformuleerd: hoe komen we van de huidige ‘onmacht’, niet in staat zijn er iets aan te doen, naar een situatie waarbij we weer bij machte zijn, in staat zijn daadwerkelijk zorg van mens tot mens te leveren? Hoe komen we van woorden naar daden?

Ervaringsdeskundigheid in de zorg
Door persoonlijke ervaringen uit het verleden (met justitie, slachtofferhulp, jeugdzorg etc.) ben ik ervan overtuigd geraakt dat er gerichte zorg- en hulpprogramma’s moeten komen voor slachtoffers van misbruik (emotioneel, seksueel, huiselijk geweld). Het afgelopen jaar ben ik daarom gestart met de ontwikkeling van een voorlichtings- en behandelprogramma op deze gebieden, vanuit mijn eigen ervaringsdeskundigheid.
Een van mijn eerste stappen hierbij was, en is, aansluiting zoeken bij de reguliere zorg om boven tafel te krijgen welke programma’s er nu al zijn en ingezet worden. Mijn eerste ervaring: “Ok, ik heb een hele lange adem nodig.” Mijn indruk is dat er weinig tot geen gerichte behandelplannen zijn ontwikkeld voor deze doelgroep. Voor mij een bevestiging dat het broodnodig is.

Dader- en slachtofferschap
Daders of plegers van (machts-) misbruik worden in onze maatschappij veelal direct aan de schandpaal genageld. Zodra de schuldige is gevonden, is het blijven aanklagen van hem/haar aan de orde van de dag. Het gaat meer over de walging t.a.v. de feiten en focus op de dader, dan over de gevolgen en consequenties voor slachtoffers en hun omgeving. Hierbij wordt veelal vergeten dat veel slachtoffers die niet gehoord (erkend) worden, potentiële daders zijn en soms ook over gaan tot overschrijding van grenzen.
Of het hier nu gaat om daders en slachtoffers van zware zedenmisdrijven of bijvoorbeeld daders en slachtoffers van machtsmisbruik in organisaties, onderliggende dynamieken van macht en onmacht komen overeen.

Vermenging van schuld en onschuld huist in ons allemaal
Het beeld van slachtoffers als onschuldige, gezuiverde en verheven wezens en van daders als onmenselijke monsters maskeert de echte dader-slachtofferdynamiek en de complexe manieren waarop die twee polen zich kunnen vermengen.
We houden daders op afstand door ze als abnormaal te beschouwen, zodat we onszelf niet aan hen hoeven te spiegelen. Aan de andere kant zijn we bereid om voor slachtoffers te zorgen zolang ze meegaand zijn en ons met grote ogen vol liefde en dankbaarheid aanstaren. Zodra slachtoffers echter onbeleefd of zelfs vals blijken te zijn of zich op onvoorspelbare, storende manier gedragen, hebben we al snel geen geduld meer met ze. Ze blijken ineens niet alleen zielig slachtoffer maar ook dader, en velen van ons, ook hulpverleners, hebben hier moeite mee.

Taboe in de zorg: wie heeft de daadwerkelijke macht?
In gesprek met instanties over bevordering van ervaringsdeskundigheid in de zorg krijg ik, informeel weliswaar, veel terug dat instellingen hier eigenlijk nog niet aan toe zijn.
Formeel wordt aangegeven dat meer van dit soort deskundigheid nodig is, in de praktijk wordt ervaringsdeskundigheid nog maar zeer beperkt ingezet. Als reden hiervoor wordt in eerste instantie de complexiteit van gevallen en behandelprogramma’s aangegeven, hierachter blijkt echter nog een heel ander fenomeen te huizen; professionals hebben zelf nog veel onverwerkte issues. In mijn optiek is het doodzonde dat de ervaringsdeskundigheid die dus blijkbaar al in huis is niet wordt onderkend en gezien. Laat staan ingezet en gebruikt voor de ontwikkeling van juiste zorg. Uiteraard begrijp ik dat het heel pijnlijk is om met deze onverwerkte zaken aan de slag te gaan; een onvermijdelijke weg.

Een nieuwe taak
Om daadwerkelijk iets te veranderen moet de context waarin het slachtofferschap ontstaan is worden begrepen, de verschillende aspecten die het mogelijk maakten, moeten worden gesnapt. Vooral in geval van langdurig misbruik is het nodig dat de daders van strategieën van verleiding en verraad heel precies begrepen worden. Niet elk detail hoeft te worden uitgekauwd, maar wel de structuur en de belangrijkste gebeurtenissen.
Als de context van leugens, onwaarheden en dreigementen wordt gezien voor wat hij is, komen zowel de daders als de slachtoffers in beeld. Of het nu gaat over slachtoffers van huiselijk geweld of seksueel misbruik, over zorgprofessionals die slachtoffer zijn van het machtsmisbruik van hun bestuurders of over bestuurders die de politiek weer als dader beschouwen.

Als dit werk niet wordt gedaan, kan er niets verhelderen. Cliënten blijven verward en geïrriteerd door alle verschillende verstrikkingen en bureaucratische molens, zorgprofessionals blijven eveneens gefrustreerd achter en in feite verandert niets.

Antwoord op mijn vraag “Wie is nu wie in de zorg?” heb ik nog niet gevonden, maar als we zowel daders als slachtoffers in de ogen durven kijken is het mijn inziens mogelijk de huidige vicieuze cirkel te doorbreken.

Mark van den Heuvel
Zelfstandig ondernemer gericht op persoonlijke en professionele ontwikkeling van mensen en organisaties.