Op de achtergrond van de handelsoorlog die de Amerikaanse president gestart is, is al langer een geopolitieke strijd gaande om grondstoffen en technologieën. Politiek en diplomatie worden ingezet om sociale en economische belangen te beschermen. De gelaagdheid wordt inzichtelijk via het perspectief van de ‘geopolitieke stack’. Dit verklaart ook waarom Europa zich, in navolging van de Verenigde staten en China, steeds strategischer begint op te stellen op meerdere niveaus.

Technologie is (weer) geopolitiek

Voor zover het nog niet duidelijk was, is het dat onder de Amerikaanse president Trump wel geworden: technologieontwikkeling is meer dan ooit geopolitiek. Landen zetten technologieontwikkeling en strategische grondstoffen in om hun eigen industrie te versterken of beschermen. Lithium, titanium, artificiële intelligentie en quantum computing zijn inzet van handelsoorlogen en non-proliferatieverdragen. Soms onder de noemer van nationale veiligheid. Wereldwijd opererende bedrijven worden steeds vaker voor dilemma’s geplaatst. Zo vroeg de voormalige Amerikaanse president Biden de Nederlandse overheid al om de export van geavanceerde machines van ASML aan China te beperken. Dit moest voorkomen dat China geavanceerde computerchips voor AI kan ontwikkelen. 

Technologie als een stapel

Het geopolitieke spel wordt inzichtelijker wanneer we de technologie, grondstoffen en het bestuur (de governance) als een stapel van meerdere lagen bekijken. We noemen dit de geopolitieke stack. 

Het begrip ‘stack’ wordt veel gebruikt in de tech-wereld met betrekking tot digitalisering. Een technology stack bestaat uit meerdere lagen hardware en software, die als het ware op elkaar gebouwd zijn. Producten en diensten zijn toepassingen, applications (apps), die gemaakt worden met digitale componenten en bijpassende software die deze hardware flexibele en aanpasbare functionaliteiten geeft. Een business stack is in de bedrijfskunde een manier om strategisch te kijken naar de positionering van producten en diensten in de markt en ten opzichte van klanten en concurrenten. Hier lijkt de stack op een gekantelde waardeketen (value chain) van opeenvolgende economische activiteiten. [zie bijvoorbeeld dit artikel over de technology stack van fintech/bankieren] 

Stacks kunnen heel behulpzaam zijn bij strategische discussies over de toekomst van de eigen organisatie of de opbouw van een nieuw product of dienst met bijbehorend verdienmodel.

De geopolitieke stack

De geopolitieke stack bevat naast grondstoffen, technologie en bedrijfseconomische lagen ook sociale en bestuurlijke lagen, zoals markten (concurrentie of nutsvoorzieningen) en bestuur (governance, regulering, politiek).

Laten we de recente geopolitieke ontwikkelingen eens bekijken met behulp van de geopolitieke stack. Deze stack zou er als volgt uit kunnen zien:

• laag van grondstoffen, energie en ruimte:
  hier gaat het onder andere om mineralen en grondstoffen die onmisbaar zijn voor de energietransitie (zoals aardgas, lithium, titanium voor batterijen en accu’s). Veel voor de elektronica en computers belangrijke mineralen zitten in Afrika. China is al decennia bezig om in Afrika de toegang tot mineralen en grondstoffen veilig te stellen.
  De geografische ligging van Nederland als toegangshaven tot Europa heeft eveneens bijgedragen aan onze welvaart. De kwaliteit van staal uit IJmuiden (Tata Steel) is dermate hoog en uniek dat het tot nu toe werd uitgesloten van Amerikaanse importheffingen. 
• laag van componenten en hardware:
  hier gaat het vooral om gemaakte producten en onderdelen zoals accu’s voor elektrische auto’s, computerchips en ook machines en apparatuur. China is de afgelopen twintig jaar een belangrijke producent geworden. Toch worden de meest geavanceerde computerchips ontwikkeld in de Verenigde Staten, geproduceerd in Taiwan met machines van het Nederlandse ASML. De nieuwe concurrentie ligt onder andere op het terrein van quantum computing, een technologie die de huidige computerindustrie en dus ook de bijbehorende machtsverhoudingen, volledig kan transformeren. 
• laag van harde en zachte infrastructuur:
  hierbij gaat het zowel om fysieke infrastructuur zoals wegen en havens als om digitale infrastructuur. Door digitalisering raken deze steeds meer verweven. [lees ook: waarom Nederland het voorbeeld van Singapore’s digitale handelsplatform moet volgen]. Denk aan de Nederlandse haveninfrastructuur, onze uitgebreide landingsrechten en de sterke positie in internetknooppunten die ons aantrekkelijk maakt voor vestiging van talloze internetbedrijven. Wat betreft internet gaat het in deze laag ook om netwerkprotocollen waarmee computers wereldwijd communiceren en hoe o.a. cybersecurity wordt bewaakt. Amerika heeft vanaf de begindagen van het internet een strategische positie gehad in de governance ervan. Netwerken zijn onmisbaar geworden in onze economie: de veiligheid en stabiliteit ervan zijn essentieel. De Nieuwe Zijderoute en verdere ontwikkelingen in Europa zouden de positie van de Rotterdamse haven in de toekomst kunnen aantasten. Zie hier ook de belangstelling van o.a. Trump in Suez en Panama (kanalen) en Groenland (grondstoffen en toekomstige toegangspoort tot handelsroute met Azië via de Noordpool, die steeds meer smelt);
• laag van big data:
  in de digitaliserende economie gaat het steeds meer om het verzamelen van data en gegevens (‘data zijn de nieuwe olie’). Deze kunnen bedrijven een strategisch en concurrentieel voordeel geven. Daarom verdient dit een eigen ‘laag’ in de stack. In het verdienmodel van internet, uitgevonden door Amerika zou je kunnen zeggen, zijn data een betaalmiddel geworden. Hierdoor is het accent komen te liggen op het stimuleren van het gebruik door laagdrempelig en gratis (free to consume) aanbieden van diensten. Amerikaanse bigtech-bedrijven hebben hierin een uiterst sterke positie verworven. Grote Chinese platforms zijn eveneens snel gegroeid op het internet. Online handel, content en social media konden ontwikkeld worden, zonder last van de remmende voorsprong van oude systemen en gewoonten, zoals die in Europa gebruikt werden.
• laag van intelligentie:
  op dit moment is intelligentie een belangrijke strategische laag aan het worden: hier komen meerdere dimensies samen. Intelligentie is als het ware het bindmiddel of medium dat componenten (hardware en software) producten en diensten met elkaar integreert tot één aanbod. Intelligentie maakt het mogelijk om producten en diensten persoonlijker en relevanter te maken, door in te spelen op de context (locatie, tijdstip, behoefte, omstandigheden). Uit analyses van grote hoeveelheden data ontstaan nieuwe inzichten die gebruikt kunnen worden om de dienstverlening of marketing te verbeteren, die kunnen helpen bij kwaliteitsverbetering (bijvoorbeeld levensduur van auto-onderdelen). Chatbots zijn een belangrijke component aan het worden in het contact met en de interactie met klanten en gebruikers. Zo worden chatbots belangrijke toegangskanalen tot klanten. Amerikaanse bedrijven hebben wat betreft het integreren van data en intelligentie in hun producten en diensten een grote voorsprong opgebouwd op Europese spelers. [zie ook: hoe chatbots de concurrentieverhoudingen opschudden].
• laag van handel en markt:
  deze laag betreft de manier waarop goederen, producten, diensten worden verhandeld. In de vrije wereldhandel wordt de prijs bepaald via marktplaatsen op basis van concurrentie, vraag en aanbod. Marktplaatsen zijn in de platformeconomie ook het belangrijkste mechanisme geworden voor vraagsturing: in plaats van selectie van het aanbod op basis van kwaliteitsbeoordeling door experts, kiezen gebruikers uit een groot en divers aanbod en bepalen daarmee het succes van aanbieders. Gebruikersbeoordelingen en social influencers hebben de positie van experts beoordelingen en aanbevelingen via traditionele media, verkleind.
• laag van governance en bestuur:
  hier gaat het om handelspolitiek (zoals verdragen en overlegstructuren) en om de ethische en morele aspecten van technologie, zoals het werken met embryo’s, gebruik ban genetische modificatie en de ethische waarden van artificiële intelligentie. Er is wereldwijd een verschuiving van handel op basis van ‘optimaal’ functionerende markten (vrije marktwerking, maximale transparantie, geen informatieasymmetrie) naar een meer protectionistische, gereguleerde omgeving. Overheden grijpen in en laten niet alles meer over aan de markt. Europa heeft het voortouw genomen in de regulering van AI om privacy en waarden te beschermen. Hierover heeft het andere opvattingen van Amerika en China. Omdat jurisdictie gekoppeld is aan een fysieke locatie, is Europa steeds meer bezig om te eisen dat Amerikaanse dienstverleners hun clouddiensten in Europa vestigen zodat deze onder Europese regels en buiten de invloedsfeer van Amerika (bijvoorbeeld Patriot Act) vallen. Europese platformregulering moet onder andere lokale content en de positie van arbeiders en consumenten beschermen tegen uitbuiting en ‘user lock in’. [lees hier meer over Europese platformregulering].

Platforms en sandwiches

Het geopolitieke spel vindt niet alleen plaats binnen één laag maar ook tussen lagen en door combinaties van lagen. De strijd wordt niet gevoerd op het niveau van enkele individuele producten of diensten maar op het systeemniveau: van lagen, markten, platforms, en systeemtechnologieën met een hele fundamentele impact op meerdere sectoren en maatschappelijke domeinen, zoals elektrische voertuigen (batterijtechnologie en zonnepanelen) en artificiële intelligentie.  

In de platformeconomie hebben we de afgelopen tien jaar een integratie gezien van meerdere lagen. Platforms integreren vaak technologie, software, hardware, infrastructuur, diensten en marktplaatsen. Hierdoor kan een winner takes all-situatie ontstaan. Door in verschillende lagen een positie te nemen zijn andere spelers er tussenuit gevallen, of om de terminologie van lagen te blijven: ze zijn gesandwicht.

Bovendien kunnen platforms poortwachters worden tot markten: wie producten en diensten wil aanbieden kan niet meer om deze bedrijven heen zoals we zien bij grote BigTech platforms. Het vraagt dan een inzet op meerdere lagen om deze positie te doorbreken. Europa probeert nu de afhankelijkheid van Amerika te verkleinen en de macht van big tech te breken door platformen te reguleren, waaronder het ontkoppelen van meerdere lagen, en door Europese alternatieven te ontwikkelen in elke laag. [zie ook het ‘wake-up’-rapport van Draghi uit 2024 over de toekomst van de concurrentiekracht van Europa]. 

Nu Europa de eigen defensie-industrie weer leven wil inblazen biedt dat ook kansen om de eigen industrie in brede zin te versterken. Amerika gebruikt de eigen defensie en ruimtevaart al jaren met succes als vehikel om de eigen industrie te stimuleren (met programma’s van DARPA en NASA). Vanuit staatsbelang, uiteraard, kan het de technologie en industrie beschermen tegen overnames. 

Autonomie

De concurrentiestrijd is heviger dan ooit en op een grotere schaal dan ooit. Amerika en China spelen het spel op hoog niveau en zetten alle troeven in. Hoog tijd dus dat ook Europese overheden gaan denken vanuit de ‘stack’. Dat gebeurt ook steeds meer. Naast regulering zijn er talloze initiatieven waarmee Europa eigen producten en diensten ontwikkelt als alternatief voor het bestaande Amerikaanse en Chinese aanbod. Maar daarmee zijn deze producten of diensten nog niet meteen een succes bij gebruikers, consumenten en burgers. Toch wordt via de geopolitieke stack duidelijk dat het door de vele koppelingen tussen lagen en de grotere belangen essentieel is om eigen alternatieven te ontwikkelen en zo autonomie te behouden.