Je kunt het je bijna niet voorstellen, maar ergens in een kantoorgebouw vlak bij jou leeft een giftige leider. Misschien zit hij aan een vergadertafel tegenover je. Misschien zit hij achter je dingen te managen. Of misschien… ben jij het zelf soms een beetje.

Geen zorgen: het is geen ongeneeslijke aandoening. Maar het kan wel degelijk schade aanrichten. Aan de teamspirit, de individuele motivatie van medewerkers én aan de te behalen resultaten.

Onlangs kwam ik een plaatje tegen van giftig leiderschap. Ik vond het zo sprekend dat ik er, na een kleine zelfreflectie, dieper in ben gedoken en zeven stijlen heb gedefinieerd. Want iedereen erkent ze, maar niemand hoopt er zelf één te zijn. Dus hier zijn ze: de zeven giftige leiderschapsstijlen én een handleiding om ze te overleven.

Voor de leesbaarheid gebruik ik ‘hij’, maar lees daar gerust iedere vorm van leiderschap: man, vrouw of non-binair. Giftig gedrag discrimineert namelijk niet.

1. De Controlefreak

Hij vertrouwt jou ongeveer evenveel als een peuter met vuurwerk. Hij bemoeit zich met alles en wil altijd op de hoogte zijn. Je stuurt een conceptmail, hij stuurt hem terug met 46 opmerkingen. Dit type leider denkt dat controle gelijkstaat aan kwaliteit, maar in de praktijk gaat motivatie het raam uit en blijft er weinig ruimte over voor initiatief.

• Overleeftip:
  Wees proactief en laat zien dat je in control bent. Stuur updates vóórdat hij erom vraagt. Het vermindert de paniek en vergroot het vertrouwen.

2. De Egotripper

Jij, of het team, doet het werk en hij de presentatie. Wie krijgt het applaus? Juist. Hij. Successen worden breed verteld, maar de namen van degenen die het werk deden verdwijnen opvallend vaak in de wolken. Teamresultaten zijn leuk, maar persoonlijke erkenning is beter, vooral als het zijn eigen naam betreft.

• Overleeftip:
  Koppel successen zichtbaar aan gezamenlijke doelen. Deel jouw resultaten proactief in het team, niet om te pochen, maar om transparant te zijn. Zo is voor iedereen helder wat er bereikt is en door wie.

3. De Vingerwijzer

Als er iets misgaat, zoekt hij geen oplossing maar een dader. Hij neemt nooit verantwoordelijkheid, tenzij er een succes is behaald. Het gevolg: een angstcultuur waarin problemen verstopt worden in plaats van opgelost.

• Overleeftip:
  Leg vooraf de afspraken en verantwoordelijkheden goed vast. Het klinkt saai, maar het is jouw harnas wanneer het gaat stormen. Blijf zelf altijd positief opzoek naar wat er is geleerd.

4. De Windvaan

Maandag is klantgerichtheid het allerbelangrijkst. Woensdag moet alles efficiënter. Vrijdag roept iemand “innovatie!” en ineens moet iedereen wendbaar en Agile zijn. Het team holt achter elke nieuwe kreet van deze leider aan. Mensen worden moe, cynisch en uiteindelijk wordt het windstil.

• Overleeftip:
  Ga niet direct rennen maar vraag naar de samenhang der dingen en de prioriteiten. Het stellen van de “Dus?” vraag doet ook wonderen. Probeer maar eens. Zorg wel dat je een stilte laat vallen na ‘Dus…’.

5. De Pestkop

Zijn “grapjes” voelen als steken onder water: “Is dit écht het beste wat je kunt?” Hij noemt het humor, maar anderen voelen zich kleiner, stiller en onzekerder. Geen enkel team wordt beter van sarcasme als managementtool.

• Overleeftip:
  Stel duidelijke grenzen en zoek bondgenoten om tegengas te geven. Benoem wat zijn opmerking met jou of het team doet en geef aan dat hij dit gedrag, als hij niet kan stoppen, in de zandbak laten zien.

6. De Voortrekker

Promoties, extra budget en de mooie projecten vliegen altijd naar dezelfde drie mensen. Niet perse de beste, maar wel degenen met wie hij het gezellig heeft. Er ontstaat een binnenring en een buitenring. Informatie stroomt scheef, motivatie daalt, talent haakt af binnen het team.

• Overleeftip:
  Laat zien wat jij te bieden hebt en welke kansen jij wilt hebben. Niet harder fluisteren, maar harder schitteren.

8. De Spookleider

Formeel is hij leidinggevende, maar feitelijk onzichtbaar. Hij heeft het te druk om te luisteren, te coachen of richting te geven. Zelfsturing is prachtig, maar niet als trucje om leidinggeven te ontwijken. Dan ontstaan misverstanden, frustraties en besluiteloosheid.

• Overleeftip:
  Betrek hem actief. Zeg wat jij nodig hebt en leg afspraken vast. Onuitgesproken verwachtingen zijn een recept voor teleurstelling.

En nu het goede nieuws

Giftig leiderschap zijn geen levenslange aandoening. Feedback, zelfinzicht en humor doen wonderen. De meeste leiders willen helemaal niet giftig zijn, ze vergeten alleen soms dat mensen geen robots zijn.

En eerlijk is eerlijk: ook ik ben (interim-) leidinggevende. En ja, ik betrap mezelf héél soms op een klein trekje van één van deze stijlen. Een vleugje controle hier, een tikkeltje kritisch daar, of een moment onzichtbaarheid omdat mijn agenda overspoeld wordt. Gelukkig zijn het korte momenten waardoor ik mezelf in de spiegel kan blijven aankijken, excuses kan maken en kan bijsturen.

Hoe herken je dat jij zelf giftig begint te worden? Hier een aantal signalen die kunnen wijzen op een glijdende schaal:

• Je geeft sneller kritiek dan complimenten
• Je stelt vooral vragen om te controleren, niet om te begrijpen
• Je verwacht dat mensen jouw gedachten lezen
• Je neemt successen aan, maar deelt fouten uit
• Je reageert kortaf of cynisch onder druk
• Je merkt dat mensen minder met je delen dan eerst

Herken je een van deze? Gefeliciteerd: dat betekent dat je het ziet. Bewustzijn is het beste tegengif dat er bestaat. Wat zou er gebeuren als je morgen één van deze trekjes vervangt door een kleine dosis vertrouwen, humor of waardering?

Leidinggeven is een vak waarin je blijft oefenen, reflecteren en leren. Niet perfect zijn, maar wel aanspreekbaar. Niet foutloos, maar wel in ontwikkeling. En dat is precies wat goede leiders zo waardevol maakt.