Tijdens een seminar over ethisch leiderschap stelde een deelnemer een prangende vraag: “Wat als ik véél verder wil gaan dan de regels toestaan?” Hij beschreef hoe formaliteiten en procedures zijn intentie om sneller en mensgerichter te handelen herhaaldelijk blokkeerden. Zijn frustratie was voelbaar. Soms hindert de wet, of de toepassing ervan vooruitgang. Neem een zorgmanager tijdens de COVID-19-pandemie die beschermingsmateriaal sneller wilde distribueren maar vastliep in bureaucratische goedkeuringen, terwijl concurrenten met juridische trucs wél doorgingen.

Johan Cruijff: “Als je de regels volgt, ben je altijd te laat.”

Het dilemma blootgelegd

Organisaties steunen op wetten, regels en kaders als fundament. Ze bieden zekerheid, richting en bescherming. Toch hebben ze een schaduwkant. Ze beschermen vaak degenen die regels weten te omzeilen, terwijl ze goedwillende vernieuwers beperken. De paradox? Wetten, bedoeld om rechtvaardigheid te waarborgen, versterken onbedoeld de sterkeren en verzwakken de visionairen. Dit is niet altijd zo, in agile teams stimuleren minimale richtlijnen juist creativiteit maar de bias naar behoud van de status quo is vaak merkbaar.

Wat als wetten een instrument worden voor wie hun eigen agenda doordrukt? Of als regels een obstakel vormen voor mensen met ambitie en een moreel kompas? Dit roept de vraag op: dienen wetten ons, of dienen wij wetten? In sectoren zoals technologie, waar globalisering en AI regels snel verouderen, is dit dilemma scherp. Privacywetten zoals de GDPR beschermen gebruikers maar kunnen ethisch verantwoorde AI-innovaties remmen.

Multatuli: “De wet is een net, waarin de groote vissen door de mazen glippen en de kleine blijven hangen.”

Een frisse invalshoek

Zie wetten als gereedschap, niet als mandaat. In complexe of minder bewuste contexten zijn strikte regels essentieel. Maar naarmate leiders, organisaties en samenlevingen groeien in bewustzijn, ontstaat ruimte voor een verschuiving; van ‘wat is toegestaan’ naar ‘wat is rechtvaardig’.

In een volwassener systeem is moreel oordeel het kompas, met wetten als vangnet, niet als stuurwiel. De paradox; hoe minder we afhankelijk zijn van regels, hoe meer ruimte er is voor creatieve, menselijke beslissingen mits de cultuur en het leiderschap daarop zijn gebouwd. Bedrijven zoals Patagonia tonen dit: ethische waarden boven strikte compliance leiden tot duurzame innovatie.

Een artikel in Harvard Business Review stelt dat wetten zelden kwaadwillenden beperken, omdat zij regels omzeilen of oprekken. Tegelijk knellen ze goedwillenden die binnen de lijnen opereren en niet de juridische flexibiliteit hebben om uitzonderingen te benutten. Wetten waarborgen niet altijd rechtvaardigheid; vaak beschermen ze de status quo.

Praktische handvatten voor leiders en veranderaars

• Cultiveer bewustzijn op alle niveaus
  Zorg dat medewerkers niet alleen regels kennen, maar het “waarom” erachter begrijpen. Als mensen de waarden achter richtlijnen voelen, handelen ze vaker in de geest ervan, ook in onverwachte situaties. Trainingen met casestudies uit diverse culturen, zoals een Japanse versus een Nederlandse werkcontext versterken dit.
• Laat ruimte voor bewust afwijken
  Geef leiders of teams mandaat om af te wijken van voorschriften als de impact dat rechtvaardigt, mits transparant en verantwoord. Dit vraagt vertrouwen, helderheid en evaluatie achteraf. In tech zien we dit bij hackathons, waar regels tijdelijk wijken voor innovatie.
• Versterk checks & balances buiten het wetboek
  Vertrouw niet enkel op protocollen maar bouw mechanismen zoals feedbackrondes, ethische toetsing of integriteitscommissies. Deze voorkomen dat afwijkingen ontsporen en passen in hybride werkomgevingen waar AI-tools invloed hebben.
• Vereenvoudig regels, investeer in cultuur
  Vraag bij elke regel: kan deze eenvoudiger of weg? Richt middelen op een cultuur waarin mensen zelf nadenken, en richtlijnen een leidraad zijn, geen ketting. Dit minimaliseert bureaucratie en stimuleert variatie in aanpak.

Leiderschap als moreel kompas

Leiders moeten niet alleen kaders bewaken maar voorbeeldgedrag tonen: beslissen vanuit waarden, ook als dat buiten de lijnen vraagt om moed, integriteit en reflectie. Dit is cruciaal in een globaliserende wereld waar regels per land verschillen.

Oproep tot reflectie

Regels vormen de basis maar moreel bewustzijn opent deuren naar vooruitgang. We balanceren tussen een wereld waar wetten alles dicteren en een wereld waar consciëntie en moreel oordeel leidend zijn. Ons systeem zit in transitie; richtlijnen zijn nodig maar mogen handelen niet knellen.

Dus, als jij morgen voor een keuze staat waarbij regels je ethische, mensgerichte actie blokkeren, wat doe je? Kies je de letter, of vertrouw je op het kompas erachter? En vooral; wat kun je nú doen om dat kompas te versterken in je team, organisatie of netwerk? Start klein; bespreek een recente casus, zoals een gemiste kans door bureaucratie en bouw van daaruit verder.