Het Fractale Ondernemen

Toekomstverkenningen wijzen uit dat na een samenleving gebaseerd op landbouw en industrie zich thans een maatschappij ontwikkelt die gekenmerkt wordt door een grote creatie en uitwisseling van kennis. Ook ondernemingen in de ruimste zin van het woord staan voor ingrijpende veranderingen. De illusie van staatsmonopolie is op het einde van de vorige eeuw ten grave gedragen. Aan het begin van de 21e eeuw nemen we een overgang waar van een periode van markteconomie en massaproductie naar een tijdperk van kennisondernemingen die op informatie en communicatie berusten. Na elkaar opvolgende dominantie van religie en staat zijn we nu op weg om de dominantie van de markt te doorbreken. Een nieuw bewustzijn breekt aan.

Mandelbrot en het Droste-effect

De wiskundige Benoit Mandelbrot wist in de jaren zestig van de vorige eeuw voor het eerst wetenschappelijk aan te tonen dat natuurlijke vormen zelden rechtlijnig zijn en niet gevat kunnen worden in de klassieke (euclidische) afmetingen van 1-dimensionale lijnen (lengte), 2-dimensionale vlakken (lengte maal breedte) en 3-dimensionale inhouden (lengte maal breedte maal hoogte). In zijn boek 'Fractal Geometry of Nature' vult Mandelbrot de klassieke visie aan met wat hij noemt een 'fractale dimensie' ('fractaal' betekent letterlijk 'gebroken', van het Latijnse 'fractalus'). De vormen van o.a. kustlijnen, wolken, bergketens en rivieren, maar ook organismen (planten) en organen van dieren en mensen kenmerken zich door een gebroken dimensie. De opbouw van een boom, de huidpatronen van dieren (zebra), het menselijke stelsel van bloedvaten en hersenen bestaan uit vormen van zich herhalende patronen. Bij inzoomen en uitzoomen zien we steeds (min of meer) identieke beelden verschijnen. We omschrijven dit verschijnsel als het zogenaamde Droste-effect.

Systemen bevatten veelal meerdere (soms wel duizenden) elementen, die onderling in netwerken zijn verbonden. Interactie tussen deze elementen/actoren levert als regel output op van een hogere orde. De drie genoemde kenmerken - een gebroken dimensie, zich herhalende patronen en interacterende elementen/actoren (zelforganisatie) - gebruiken we als basis voor het nieuwe samenwerken. We noemen deze wijze van opbouwen en exploiteren van netwerken het Fractale Ondernemen.

Cijfers en Letters

Een geheel getal (1,2,3, etc.) noemen we in het Engels 'integer'. Het is het getal voor de komma. De digitale wereld is opgebouwd uit 0 en 1; rationeel gezien zeer eenvoudig zo op het eerste gezicht. We weten echter dat er ook andere werelden bestaan: de wereld van ons gevoel en onze emotie, de wereld van kunst en cultuur, de analoge wereld van beelden en letters dus, naast de wereld van cijfers. Die analoge wereld is de wereld van de mens, het is de wereld van de gebroken dimensies, ook wel te duiden als de wereld van de cijfers achter de komma.

De komst van de Euro

We noemen een voorbeeld om de fractale dimensie te verduidelijken: de komst van de euro, bedoeld om de landen in Europa te verbinden. Uit de verschillende reclamespotjes weten we intussen allen dat 1 euro gelijk is aan 2,2 gulden; niet 2 gulden maar 2,2 gulden of eigenlijk zelfs 2,20371 gulden (5 cijfers achter de komma). Omgekeerd kunnen we het ook precies zeggen, maar dan hebben we wel 10 cijfers achter de komma nodig: 1 gulden komt overeen met 0,4537802161 euro. We hebben daarvoor geen muntjes, dus zullen we moeten afronden op euro-dubbeltjes en euro-kwartjes. Daarbij zullen we elkaar moeten vertrouwen. Gaan we onderhandelen, dan ontstaat er kans op conflicten. Dit alles lijkt gecompliceerd, maar we komen daar waarschijnlijk wel uit. We zijn immers van nature gewend met fractale dimensies om te gaan.

Integriteit en nuance

Het getal voor de komma (de integer) staat voor robuustheid of zo u wilt voor integriteit. Dit getal is 'heilig' en onschendbaar. Vanuit menselijk perspectief handelt men op die positie onkreukbaar en onomkoopbaar. Men verdedigt onder deze vlag al zijn handelen, op zich oprecht, echter wel kortzichtig, want de natuur vertelt ons het verhaal van de gebroken dimensies. Dat wil zeggen dat achter de komma de nuances volgen en de verfijningen worden aangebracht in een zich herhalend patroon van interactie. De werkelijkheid is dus subtieler dan in eerste instantie misschien lijkt; de werkelijkheid is ook gedifferentieerder dan misschien uit een integraal beeld naar voren komt, niet eenvormig geordend maar flexibel en meervormig georganiseerd.

Fractale Organisatie

Daarmee zijn we aangeland bij de fractale organisatie. In deze organisatie kan het geheel zowel meer als minder zijn dan de som der afzonderlijke delen. Dit heeft sterk te maken met de verschillende patronen van interactie die mogelijk zijn. Ook hier levert de natuur ons duidelijke bewijzen. De menselijke lichaamscel is een goed voorbeeld en kent vele varianten in het reageren op aanstormende virussen. De meeste virussen worden aan de buitenkant van de cel al in de bloedbanen verwijderd. Sommige virussen dringen de cel binnen en worden daar alsnog vernietigd. Er zijn echter nog twee andere vormen van interactie. In het slechtste geval richten de indringers geweldige schade aan en zetten de cel soms zelfs aan tot kwaadaardige woekering. We kennen echter ook heel goede invloeden. Dan komt de indringer tot een symbiose d.w.z. tot een subtiel samenspel met de overige cellichaampjes. De ontwikkeling van de mensheid heeft in belangrijke mate zijn huidige status aan de invloed van deze symbiotische virussen (maar ook bacteriën en schimmels) te danken.

Menselijke Maat

Nieuw leven berust op vruchtbare interactie tussen eicel en zaadcel. Zonder conceptie komt geen samenwerking tot stand. Meer dan 30.000 genen werken gebundeld samen in het netwerk van de DNA-structuur. Het fractale ondernemen kenmerkt zich eveneens door het samenwerken in netwerken met een 'menselijke maat'. Sommige fractale netwerken bloeien op; andere sterven af. Een fractale organisatie bezit een robuuste kern. Zij is aan haar grenzen (the edge of chaos) flexibel georganiseerd om zich te kunnen aanpassen aan de zich veranderende omgeving.

Humane en Duurzame Samenleving

En onderneming is een onderdeel van een groter geheel. Met andere ondernemingen en maatschappelijke organisaties vormen zij een wereldomspannend, opnieuw fractaal, netwerk. Dit geheel is weer onderdeel van onze aarde, die we met zijn allen in leven moeten zien te houden. Het fractale ondernemen is derhalve geen doel op zichzelf; het is gericht op een Humane en Duurzame ontwikkeling van de Samenleving.

Universele gedachte

Elk deeltje toont zich in het geheel; het geheel weerspiegelt zich in de delen. Een nieuw bewustzijn breekt aan. Tussen de elementaire atomaire deeltjes uit de quantum-mechanica aan de ene kant en het universum als geheel aan de andere kant bevindt zich de mens in een fractale onderneming. Er staat veel op het spel. Met de terugkeer van de menselijke maat in ondernemingen krijgen deze organisaties weer een hart en ziel. Deze nieuwe core-competence is niet alleen nodig om als onderneming te kunnen overleven, maar zal ook van vitaal belang blijken te zijn om als mensen een gelukkig en tevreden bestaan te leiden. De fractale onderneming gaat zorgvuldig om met het milieu: lucht, land en water krijgen voortdurende aandacht. Wij worden ons steeds meer bewust van het belang en de schoonheid van plant en dier. Ecologische argumenten worden gelijkwaardig aan economische belangen. De fractale onderneming bevordert het zelforganiserend vermogen van haar medewerkers. Verandering en innovatie worden vanzelfsprekende thema's. Het is aan onze kinderen en kleinkinderen over enkele decennia te oordelen of we in de geschetste afwegingen succesvol zullen zijn geweest.

Jules Ruis