De adviesbranche inclusief de ‘Big Four’ onder druk

De adviesbranche heeft het hard te verduren. Het boek De Consultancy Industrie  'Hoe consultants bedrijven verzwakken, overheden uithollen, economieën schaden' openbaart bedenkelijke verdienmodellen en falende adviezen. Recente berichten over bedrog bij de Big Four accountants versterken dit beeld. Met name KPMG kreeg er onlangs van langs.

Honderden KPMG-accountants bleken te frauderen met bijscholingstoetsen, iets waarvoor het bedrijf al eerder werd beboet in de VS. Ook de drie andere kantoren van de ‘Big Four’ worden onderzocht op examenfraude. Wat is hier aan de hand?

Wat gaat er mis?

Sterke analyse van Michael Persson in de Volkskrant, 22-07-23. Acht jaar geleden was er al trammelant bij de accountants. Een cultuurprogramma over integriteit en ethiek inclusief een eed die iedere accountant moet afleggen zou de problemen oplossen.

‘Ik ben mij ervan bewust dat ik als accountant dien te handelen in het algemeen belang’, viel acht jaar lang te horen op de Zuidas. ‘Ik laat mij leiden door fundamentele beginselen van integriteit, objectiviteit, vakbekwaamheid, zorgvuldigheid en vertrouwelijkheid. Mijn professionaliteit brengt met zich mee dat ik geen handelingen verricht waarvan ik weet, of behoor te weten, dat die het accountantsberoep in diskrediet kunnen brengen.’

Vrijwel elke week worden deze zinnen uitgesproken op het kantoor van de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (NBA). Eind-twintigers, net klaar met een van de langste opleidingen van Nederland, krijgen eindelijk hun diploma, en leggen daarbij een plechtige gelofte af. Maar het gaat mis bij de interne examens. Bedrog en fraude door werknemers en leidinggevenden. Iedereen wist het, niemand deed iets. Een klokken-luider en pressie vanuit de VS waren nodig om de interne corruptie aan de orde stellen.

Systeemfouten en systeemdwang

Worden de daders te beginnen met de top nu aangepakt? Wordt er ingegrepen door de AFM? Gaat dit heilloze systeem op de helling of laat men de organisatierot doorvreten?

Terecht dat Persson verwijst naar het verdienmodel van de grote accountants. Je kan niet anders verwachten in zo’n geldmachine. Alles draait om veel declarabele uren. Dat is dik geld verdienen, zeker voor de partners. Als je werkt in zo’n systeem dan teken je in voor haast-werk, gesjoemel en corruptie. Zeker als voor de partners dit verdienmodel vanzelfsprekend is.

Dat brengt het organisatiemodel van partners, elk met ongeveer 20 medewerkers, in het vizier. Met een leiding van bestuurders en commissarissen die het geldende organisatie- en verdienmodel als vanzelfsprekend zien. Daarmee zijn de machts- en afhankelijkheids-verhoudingen gegeven voor een destructief interactiepatroon waar iedereen ‘gewoon’ in meedraait.

Verantwoordelijkheid

Deze systeemdwang moet tot grote zorgen leiden bij bestuurders, commissarissen en AFM. Wordt er ingegrepen? Gaat dit heilloze systeem op de helling? Het ziet er niet naar uit.

De eerste tekenen stellen niet gerust.“We wachten op de uitslag van het onderzoek. Het is allemaal niet zo simpel. We doen er alles aan. We bezinnen ons opnieuw over integriteit en moreel kompas."

Hoe zit het met de verantwoordelijkheid van de werknemers die braaf meedoen? Iedere nieuwe medewerker legt een plechtige eed af. Vervolgens is er er de falsificatie van examenresultaten. Is er iets mis met deze mensen? Waarom is er geen protest? Zien zij niet dat het gaat om bedenkelijke activiteiten?
We snappen er niets van omdat we mensen zien als individuen met een eigen geweten en moreel kompas. Dat mag zo zijn maar soms domineert een andere logica: de logica van het interactiepatroon. Over de werking van interactiepatronen is veel bekend maar er wordt verbazingwekkend weinig gebruik van gemaakt. Zie  Beheersen interactie-patronen onze organisaties?

Een kort en krachtig voorbeeld geeft Michiel de Vries in het Interview door Ariejan Korteweg in de Volkskrant van 04-08-2023. In een college aan zijn studenten vroeg hij van te voren aan een studente of ze mee wilde doen aan een experiment over grensoverschrijdende gedrag “Prima, zei ze: dat zijn m’n studievrienden, die zullen me verdedigen”.
Het college begint. Ik vraag haar tijdens het college: wat is je naam? Hanna Post, zegt ze. Ik zeg: d’r uit, je naam staat me niet aan, je hoofd niet, en nu wegwezen! En daarna tegen de rest: wij gaan door met college. Niemand reageerde.

Ieder individu begrijpt dat dit foute boel is maar het systeem wint. Men wil niet moeilijk doen of men denkt er verder niet bij na. En als het zich herhaalt gaat men het normaal vinden.

Kortom, bedenkelijk zelfs malafide gedrag kan de normaalste zaak van de wereld worden door de dwang van het interactiepatroon.

Hoe oplossen

Hoe de kans op een destructief patroon verminderen? 

 Ander verdienmodel en anders organiseren

Er zijn inspirerende voorbeelden  van anders organiseren genoeg. Een gemeenschappelijk kenmerk is de grotere autonomie en verantwoordelijkheid van de uitvoerende professionals. Zie de voorbeelden in Sturen op Verantwoordelijkheid. Het betreft vaak netwerk-organisaties met een uitgekiende balans tussen sturing en autonomie.

Perfect geschikt voor zakelijke dienstverleners, stap voor stap, al doende, te realiseren.

Zijn deze organisatievormen bekend bij de top van KPMG? Zijn er daar al discussies over? Ik vermoed van niet.“Is niet nodig We zijn op de goede weg. We hebben ervan geleerd.”

De rol van bestuurders en toezichthouders

Anders organiseren kan zeker helpen maar het is geen garantie. Elke organisatievorm kan aangewend worden voor louche en corrupt gedoe. Het is hier dat de bestuurders, commissarissen en toezichthouders de doorslag moeten geven met hun moreel kompas. Het is hier dat de AFM en justitie ook bereid moeten zijn om de verantwoordelijken voor ontsporingen met stevige maatregelen aan te pakken.

Reputatie-management

Klanten willen geen dubieuze accountant. Hun eigen reputatie lijdt daaronder. En wie gaat er nog moedwillig werken bij een organisatie die lak heeft aan integriteit, ethiek en moreel kompas. Redenen te meer om een geloofwaardige aanpak te kiezen.

Willem Mastenbroek, hoofdredactie ManagementSite